يادي از حسين ملك و وقف‌هاي ماندگارش
محمود فاضلي
حسين ملك خانواده‌اش اصالتا تبريزي و مجتهدزاده بودند. پدربزرگش آقا مهدي به كسوت روحانيان درنيامد، بلكه در جنگ‌هاي ايران و روس به قشون دولتي پيوست و تا درجه سرهنگي پيش رفت. پس از جنگ به تجارت روي آورد و به پاس خدماتش لقب ملك‌التجاري گرفت. محمدكاظم ملك‌التجار، از راه تجارت و از املاك وسيعي كه در خراسان خريده بود، ثروت انبوهي را براي فرزندانش به ارث گذاشت و اين اساس ثروت حاج حسين ملك بود.
او املاك و مستغلات زيادي را در تهران و خراسان وقف امور خيريه و عام كرد. او دستياري پدرش در اداره املاك خراسان را برعهده داشت و گويا نخستين علقه‌هاي فرهنگي‌اش در سفري كه همراه پدر به مشهد رفت، بسته شد. حسين ملك در سفر به خراسان همچنين با گنجينه نفيسي از حرم امام رضا (ع) كه امروز تحت عنوان كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي از آن ياد مي‌شود، آشنا شد و شايد اين جرقه اوليه راه‌اندازي كتابخانه‌اي از مجموعه آثار نفيس بود. كتابخانه‌اي كه ملك از حدود سال 1278 فراهم آورد، ابتدا در مشهد بود و سپس به خانه پدري او در بازار بين‌الحرمين تهران منتقل شد تا در اختيار اهل فضل و دانش قرار گيرد. حسين ملك اموال زيادي را وقف كتابخانه كرد تا پس از مرگش درآمدي براي توسعه كمي و كيفي آن فراهم باشد. او نخستين بار در سال 1325 و سپس در 25 فروردين 1330 املاك و مستغلات زيادي را وقف آستان قدس رضوي كرد و درآمدشان را به كتابخانه اختصاص داد. املاك وقفي در سال 1330 شامل 20 قطعه زمين بزرگ كشاورزي در خراسان و تعداد زيادي دكان در بازار تهران بود. حاج حسين ملك در سال‌هاي 1331 و 1334 براي چندمين بار املاك و مستغلاتي را وقف آستان قدس كرد و مقرر داشت كه بخشي از عوايد آنها به كتابخانه و موزه و بخش ديگر به ساخت و اداره بيمارستاني در چناران خراسان اختصاص يابد. آنچه وقف شد هزاران نسخه خطي نفيس يا چاپ سنگي شامل فرش‌ها، لوسترها، مبلمان و تابلوهاي نقاشي بود. همچنين مجموعه‌هاي تمبر، سكه، آثار لاكي و تابلوهاي نقاشي ميا‌ن‌شان ديده مي‌شد. اين آثار ابتدا كنار كتابخانه به نمايش درآمد و سپس هسته اوليه موزه ملك را شكل داد. در سال 1316 كه موزه ملي هم افتتاح شد، حسين ملك موزه را وقف مي‌كند. تاكيد بر ملي بودن اين موقوفات به اين معناست كه اين مجموعه متعلق به ملت ايران است و وقف براي عامه مردم است به همين علت كتابخانه و موزه ملي ملك از حيث ملي بودن بسيار ارزشمند است. در كتابخانه و موزه ملي ملك بيش از 19 هزار نسخه نفيس خطي وجود دارد كه در نوع خود بي‌نظير است. بيش از 100 هزار جلد كتاب چاپي، 4 هزار جلد اثر چاپ سنگي و 800 عنوان نشريه ادواري در 6 هزار جلد، يكي از 6 گنجينه بزرگ نسخ خطي ايران محسوب مي‌شود.
هدف او از جمع‌آوري اين نسخ، احياي فرهنگ و هنر اصيل ايراني اسلامي است و نيز آثاري جز نسخ خطي همچون سكه‌ها و تمبر نيز جمع‌آوري شده است. وي با دورانديشي بناي ساختماني بزرگ‌تر و مجهزتري را پيش‌بيني كرد كه در باغ ملي تهران واقع بود. ساختمان باشكوه فعلي كتابخانه ملك در باغ ملي تهران كه ساخت آن حدود 11 سال زمان برده است با زيربناي 9 هزار مترمربعي و تلفيقي از معماري سنتي و هنر اسلامي ايراني كه از سوي آستان قدس بنا شده است. كتابخانه ملك داراي سه تالار است و پايگاه الكترونيكي لاتين؛ در بخش تالار محققان مجموعه‌اي از باكيفيت‌ترين اطلاعات علمي و تخصصي را در 15 موضوع ارايه مي‌كند كه شامل كتاب، مقاله و پايان‌نامه‌هاي الكترونيكي است. غير از مخازن كتاب و تالارهاي مطالعه، بخش‌هاي مجهزي هم براي انجام امور فني مانند مرمت نسخ خطي، عكاسي و تهيه ميكروفيلم، صحافي و جلدسازي ايجاد شده است. كتابخانه ملي ملك داراي هفت هزار جلد كتاب به زبان‌هاي انگليسي، فرانسه، ايتاليايي و آلماني است. وقف باغ ملك در مشهد، پارك بزرگ وكيل‌آباد، املاك و زمين‌هاي وسيع در خراسان، تهران و سايرشهرهاي ايران و حتي خارج از كشور باعث شد نام او به عنوان يكي از بزرگ‌ترين واقفان كشور به ثبت برسد و نامش در جايگاه بزرگ‌ترين واقف تاريخ معاصر ايران قرار گيرد. اين واقف دوستدار فرهنگ، در چهارم مرداد سال 1351 در 101 سالگي چشم از جهان فرو بست.