سيدعلي پورطباطبايي
از ميانه قرن بيستم كه حفاظت از محيط زيست به عنوان يكي از مسائل حياتي در حفظ بقاي بشر مطرح شد، قوانين و مقررات مختلفي در سطح بين‌المللي براي حفاظت بيشتر از محيط زيست تصويب شد؛ قوانين و مقرراتي كه بيشتر حاصل تجميع نگراني‌هاي بشر براي حفظ حيات خود در كره زمين بود.
محققان به تدريج متوجه شدند كه حفظ بقاي بشر به معناي حفظ كليت سياره و اكوسيستم‌هاي مختلف آن است و هر جانداري، هر چقدر كوچك، به نوعي در حفظ كره زمين و حيات در آن موثر است. تلاش چين براي حذف گنجشك‌ها از مزارع به سبب افزايش توليد غلات يكي از مثال‌هاي تاريخي و عبرت‌آموز در اين زمينه است. حاكمان آن زمان چين فكر مي‌كردند كه حذف اين پرنده كوچك، سبب جلوگيري از هدر رفت غلات مي‌شود اما مشخص شد كه گنجشك‌ها بيشتر از خوراك انسان، حشرات را مي‌خوردند و جلوي هدر رفت محصول مزارع توسط اين جانداران را مي‌گرفتند.
بشر به تدريج متوجه شد كه سياره زمين به مانند يك كشتي عظيم، در حال حركت در دل فضاي بيكران است كه هر بخش آن، وظيفه‌اي به عهده دارد و حذف هر كدام، در نهايت به كليت آن لطمه مي‌زند، از اين رو مفهوم تنوع زيستي و تلاش براي حفظ آن مطرح شد.
تنوع زيستي چيست؟
تنوع زيستي Biodiversity به صورت كلي به همه اشكال متنوع حيات روي كره زمين و گوناگوني زيستي آنها اشاره دارد و از آن به عنوان بيمه طبيعت در مقابل حوادث ناگوار ياد مي‌شود. احتمالا در فيلم‌هاي آخرالزماني كه تمدن انساني بر اثر يك بيماري همه‌گير از بين رفته است، ديده باشيد كه تعدادي از انسان‌ها به سبب مقاومت در مقابل عامل بيماري‌زا نجات پيدا مي‌كنند. اين مصونيت به سبب تنوع زيستي ميان گونه‌هاي مختلف انساني است كه بشر را در مقابله با بيماري‌ها، در طول تاريخ حفظ كرده است.
ديگر اشكال حيات نيز داراي تنوع زيستي در بين خود هستند و بسته به شرايط محيطي و عوامل مختلف، گونه‌هايي كه مقاوم باشند، قابليت ادامه حيات پيدا مي‌كنند. اين يعني يك گنجينه بزرگ در بطن هر شكل از حيات وجود دارد كه از گذشته تا به امروز در مقابل عوامل مختلف واكنش نشان داده و بقاي حيات را تضمين مي‌كند. ما نمي‌دانيم در آينده با چه مخاطراتي روبه‌رو مي‌شويم اما نگاهي به گذشته نشان مي‌دهد حيات انسان به حفظ تنوع زيستي بستگي دارد. به عنوان مثال تنوع غلات، به مقابله و حفظ حيات آنها پس از حمله آفت يا بيماري به يك گونه در حال كشت كمك مي‌كند. آفت سيب‌زميني ايرلندي در ۱۸۴۶ عامل مرگ يك ميليون نفر و مهاجرت يك ميليون ديگر شد. اين فاجعه به دليل كاشت تنها دو نوع سيب‌زميني بود كه هر دوي آنها هم به آفت حساس بودند يا در موردي ديگر، زماني كه ويروس جلوگيري‌كننده از رشد برنج در دهه ۱۹۷۰ به مزرعه‌هاي اندونزي تا هند حمله برد، ۶۲۳۷ نوع گوناگون براي بررسي مقاومت تست شدند و تنها يكي از آنها كه هندي و شناخته شده از سال ۱۹۶۶بود، توان مقاومت داشت. اين نوع با ديگر انواع يك گونه هيبريد تشكيل داد و اكنون به شكل گسترده كشت مي‌شود.
كنوانسيون تنوع زيستي CBD،
يك گام مهم به جلو
با افزايش آگاهي نسبت به ضرورت حفظ تنوع زيستي، در سال ۱۹۹۲ و در اجلاس سران زمين در ريودوژانيرو برزيل، كنوانسيون تنوع‌زيستي به تصويب رسيد.
Convention on Biological Diversity يا به اختصار CBD تجميع كنوانسيون‌ها يا معاهدات قبل از خود بود كه هر يك ضعف‌هايي داشتند، برخي تك بعدي بوده و تنها بخشي از تنوع زيستي را پوشش مي‌دادند يا اينكه شامل يك منطقه خاص مي‌شدند. تصويب CBD به اين اشكالات پاسخ داد و تبديل به كنوانسيوني جامع و دربرگيرنده تمامي ابعاد تنوع زيستي شد و در حال حاضر به جز امريكا و واتيكان، تمامي كشورهاي دنيا عضو آن هستند.
ايران و كنوانسيون تنوع زيستي
در ايران از گذشته درك عميقي براي حفظ تنوع زيستي وجود دارد و مبدأ برخي كنوانسيون‌هاي مهم مانند كنوانسيون رامسر براي حفظ تالاب‌ها شده است، بر همين اساس در سال ۱۳۷۵ و با پيشنهاد دولت وقت، پيوستن به كنوانسيون تنوع زيستي به تصويب مجلس شوراي اسلامي و تأييد شوراي نگهبان رسيد و دولت ايران به‌طور رسمي به CBD پيوست.
هر كنوانسيون بين‌المللي در داخل كشورها، يك مرجع ملي دارد و مرجعيت CBD نيز در زمان تصويب وزارت امور خارجه بود اما در سال ۱۳۹۸ اين مرجعيت به وزارت جهاد كشاورزي انتقال يافت كه از همان زمان با انتقاداتي از سوي كارشناسان محيط زيست روبه‌رو شد.
تعارض علم كشاورزي با حفظ تنوع زيستي
وزارت جهاد كشاورزي در ايران مسووليت رسيدگي به امور كشاورزي و دامداري و صيد و تضمين تهيه غذاي مورد نياز مردم را از اين طريق به عهده دارد.
اين در حالي است كه با نگاهي به فعاليت‌هاي انسان در زمينه تهيه غذا، مشخص مي‌شود كه يكي از عوامل مهم تهديد‌كننده تنوع زيستي، كشاورزي و دامداري و صيد است.
«حميدرضا ميرزاده»، عضو سابق كميته ارتباطات و آموزش كنوانسيون تنوع زيستي، در گفت‌وگو با «اعتماد» درباره نسبت كشاورزي و تنوع زيستي مي‌گويد: «علم كشاورزي به دنبال ساده كردن اكوسيستم و توليد غذا و از بين بردن تنوع زيستي است؛ از اين رو نظارت بر حفظ تنوع زيستي نبايد در دست وزارتخانه‌اي باشد كه وظيفه اصلي آن با وظيفه نظارتي در تضاد است.»
در اكثر كشورها حفاظت از تنوع زيستي و مرجعيت CBD با وزارتخانه‌هاي محيط زيستي است. ميرزاده در اين باره مي‌گويد: «بررسي اسناد ۱۹۶ كشور عضو كنوانسيون تنوع زيستي نشان مي‌دهد كه بيش از ۸۳ كشور عضو، وزارتخانه‌هاي محيط زيستي خود را مسوول نظارت بر حفظ تنوع زيستي كرده‌اند و در ۱۵ درصد ديگر هم وزارت امور خارجه اين مسووليت را به عهده دارد.»
عضو سابق كميته ارتباطات و آموزش كنوانسيون تنوع زيستي مي‌افزايد: «در ايران مطابق قانون، متولي اين موضوع بايد سازمان حفاظت محيط زيست باشد و اين سازمان معاونتي به نام معاونت حفظ محيط زيست طبيعي و تنوع زيستي دارد كه داراي دفاتر مختلفي است. معاونت ديگري نيز به نام محيط زيست دريايي در اين سازمان وجود دارد و البته وظايف اين سازمان، محدود به منطقه تحت مديريت نيست و فراتر است.»
ميرزاده به تطبيق وظايف سازمان محيط زيست با آنچه در كنوانسيون حفظ تنوع زيستي آمده است، اشاره كرده و مي‌گويد: «شرط اصلي حفظ تنوع زيستي، حفاظت از گونه‌ها، اكوسيستم‌ها و زيستگاه‌هاي طبيعي و تلاش براي احيا و بازسازي انواع آسيب‌ديده و احياي جمعيت گونه‌ها در محيط‌هاي طبيعي زيست آنها است و اين وظايف در زمره اهداف ذاتي سازمان محيط زيست جمهوري اسلامي ايران قرار دارد نه وزارت جهاد كشاورزي.»
به گفته ميرزاده، از ديگر دلايل لزوم بازگشت مرجعيت كنوانسيون تنوع زيستي به سازمان محيط زيست، ارتباط تنگاتنگ اين كنوانسيون به عنوان كنوانسيون مرجع با ديگر كنوانسيون‌هاي محيط زيستي مانند كنوانسيون تجارت بين‌المللي گونه‌هاي جانوري و گياهي وحشي در حال انقراض CITES و كنوانسيون گونه‌هاي مهاجر CMS (كنوانسيون بُن) و كنوانسيون رامسر درباره تالاب‌ها است كه مرجع ملي همه آنها سازمان محيط زيست است و از اين منظر نيز مرجعيت كنوانسيون تنوع زيستي بايد به جايگاه اصلي خود در كنار ساير كنوانسيون‌ها بازگردد.
تفكيك مجري از ناظر ضروري است
در يك جمع‌بندي بايد گفت فضا و منطق حاكم بر كنوانسيون تنوع زيستي، كاملا محيط زيستي است و موضوع آن فرابخشي است كه تحت عنوان توسعه پايدار طبقه‌بندي مي‌شود. سازمان محيط زيست نيز يك سازمان فرابخشي و حاكميتي است كه وظيفه اصلي آن نظارت بر مسائل محيط‌زيستي است و وظيفه اجرايي مانند جهاد كشاورزي در حوزه تأمين غذا به عهده ندارد. از اين رو بازگشت مرجعيت ملي كنوانسيون تنوع زيستي به جايگاه اصلي خودش، سبب افزايش نظارت و خارج شدن موضوع آن از دست مجري مي‌شود. امري كه بديهي است و كاملا مشخص است كه تفكيك مجري از ناظر، سبب تضمين حفظ تنوع زيستي گونه‌هاي مختلف در كشور خواهد شد.