ارداويراف نامه پيش از كمدي الهي دانته
اسدالله امرايي
ارداويراف‌نامه (به زبان ساده) با گردآوري و ترجمه مسعود خيام در انتشارات نريمان منتشر شد. ارداويراف‌نامه متني ارزشمند و روايتي جذاب از سفر غيرعادي مغي به نام ارداويراف است كه از سوي دين‌مردان زرتشتي برگزيده مي‌شود تا مدت‌ها پس از حمله اسكندر و تضعيف دين، به عوالم روحاني برود. او پس از بازگشت خواهد توانست دين را آن‌گونه كه بايد، تطهير كند و حقايق دين را بار ديگر چيره گرداند. ارداويراف‌نامه طرح داستاني جالبي دارد كه در گوشه و كنار دنيا، مي‌توان نمونه‌هاي مشابهش را يافت. با وجود اين، روايت اين كتاب زرتشتي، ويژگي‌هاي خاص خود را نيز دارد كه آن را از ديگر آثار متمايز مي‌كند. پيش از اين مترجمان ديگري اين كتاب را ترجمه كرده‌اند. ترجمه‌هاي پيشين از اين متن كهن، متناسب با فضاي دانشگاهي و نيازهاي دانشجوياني است كه مشغول تحصيل در رشته فرهنگ و زبان‌هاي باستاني‌اند. از اين روي، شايد خواندنِ آن ترجمه‌ها براي عموم علاقه‌مندان سخت و زمانگير باشد. اين ترجمه برخلاف ترجمه‌هاي پيشين، مناسب خوانندگان غيرمتخصصي است كه مي‌خواهند با اين كتاب و محتواي آن آشنا شوند، اما نيازي به نگاه تخصصي به متن ندارند. از اين جهت، اين ترجمه مي‌تواند خوانندگان فارسي‌زبانِ بيشتري را با متن ارداويراف‌نامه آشنا سازد. ارائه ترجمه‌هاي عمومي‌تر از متون كهن پهلوي و امروزي كردن آنها يكي از راه‌هاي ارزشمند براي شناساندنِ اين متون مهجور به خوانندگان ايراني است. «اي ارداويراف! به زرتشتيان بگو كه راه رستگاري يكي است كه آن هم پيروي از آيين پيشينيان است و ساير راه‌هاي ديگر بيراه و گمراه‌كننده است. راه پيشينيان راه راست و درست است. تنگ نيست، گشاد هم نيست، به اندازه است. اين راه را برويد و از آن منحرف نشويد. پندار نيك، گفتارنيك، كردار نيك، اين است راه درست.» ارداويراف‌نامه، به گفتار برخي ارداويرازنامه يا ارداويراف‌نامك نام يكي از كتاب‌هاي نوشته شده به زبان پارسي ميانه است كه از پيش از اسلام به‌جا مانده است. مضمون كتاب، اعتقادات عامه ايرانيان پيش از اسلام درباره آخرت است. ويراف موبدي است كه به دنياي پس از مرگ سفر مي‌كند و اخبار آن را براي زندگان مي‌آورد. از آنجايي كه دانته نيز در كتاب كمدي الهي سفر خود به برزخ، دوزخ و بهشت را توصيف مي‌كند، برخي پژوهشگران بر اين باورند كه دانته در آفريدن اثر خود از منابع عربي ياري گرفته و آن منابع را به نوبه خود از ارداويراف‌نامه اقتباس كرده است. مسعود خيام در مقدمه نوشته است: «ارداويراف‌نامه از كتاب‌هاي مهم دين زرتشت و يكي از مهم‌ترين كتاب‌هاي باستاني ايرانيان است. اين كتاب برخي اعتقادات ايرانيان زرتشتي را در مورد جهان آخرت نشان مي‌دهد. اغلب زرتشتيان به ارداويراف‌نامه اعتقاد دارند. كتاب به زبان و خط پهلوي ساساني است و گزند تاريخ و فرسايش روزگار را دوام آورده. نويسنده نابغه كتاب هيچ ردپايي از خود به‌جا نگذاشته و ناشناس باقي مانده. نام توليد‌كنندگان بسياري از هنرهاي ايراني و بزرگان اين سرزمين معلوم نيست. گروهي خود ارداويراف را نويسنده اين كتاب مي‌دانند و عده‌اي نيز معتقدند ارداويراف شخصيتي افسانه‌اي است كه نويسنده براي بيان مقاصد خود به كار گرفته. اردا به معناي مقدس، ويراف به معناي خردمند و ارداويراف به معناي خردمند مقدس است. بسياري از زرتشتيان ارداويراف را شخصيتي واقعي و پيامبر مي‌دانند. آنان معتقدند حوادث اين كتاب واقعا رخ داده. «زرتشت بهرام پژدو» از شاعران قرن هفت هجري ارداويراف‌نامه را به شعر فارسي نوشته است:
«به نظم اين قصه‌ي ارداي ويراف/ بگو تا زين سخن نامي شود صاف». سفرهاي ماورايي و آخرالزماني و فانتزي‌هاي گشت‌وگذار در دنياي پس از مرگ از ديرباز مورد علاقه بوده و در انواع افسانه و خرافه ديده مي‌شود. اين سفرنامه‌ها نزد معتقدان به اديان مربوطه اغلب جزو مقدسات به شمار آمده و ارداويراف‌نامه نمونه زرتشتي آن است.