درباره ايوان مدائن كه كسي آن را گردن نمي‌گيرد
دندانه هر قصري پندي دهدت نو نو
طاهره مهري
غرفه كشور عراق در نمايشگاه كتاب عكسي بزرگ از ايوان مدائن را بر ديوار زده بود، اين عكس توجه مرا به خود جلب كرد. انگار خاقاني پرشور مي‌خواند هان‌اي دل عبرت بين! از ديده عبر كن! هان!/ ايوان مدائن را آيينه عبرت دان... از حاضران در غرفه پرسيدم آيا كتابي هم با موضوع طاق كسري يا ايوان مدائن داريد؟ پاسخ «لا» بود و به سوي مترجم براي دريافت پاسخ بيشتر راهنمايي شدم.
وقتي پرسش خويش را در مواجهه با مترجم بيان كردم؛ مترجم گفت، غرفه عراق كتابي با موضوع طاق كسري به چاپ نرسانده است و در پاسخ به نگاه متعجبم ادامه داد، در واقع طاق كسري جزو مناطق باستاني است كه بين عراق و ايران مشترك است و مالكيت آن مشخص نيست و بر سر مالكيت اين اثر اختلاف نظر وجود دارد، به همين دليل عراق از چاپ اثر با اين موضوع خودداري مي‌كند.
تامل‌برانگيز و تاسفبار بود! ايوان خسرو يا طاق كسري يا ايوان مدائن برجسته‌ترين يادگار شاهنشاهي ساساني، در تيسفون واقع در كشور عراق كنوني است. ايوان طاق كسري به عرض ۲۵متر پس از پل گاوميشان در ايران، عريض‌ترين طاق معماري باستان است. اين ايوان بلندي تقريبي ۳۰متر و پهنايي نزديك به ۴۳ متر دارد. ارتفاع نماي عمارت زماني به ۷ متر بلندتر از ارتفاع طاق مي‌رسيد. كاخ تيسفون و به خصوص ايوان باشكوه آن در زمان ساسانيان محل برگزاري ديدارهاي مهم، بارعام و همچنين محل برگزاري جشن‌هاي سنتي مانند نوروز در حضور شاهنشاه ساساني بوده است. در زمان ورود اسلام به ايران، اين كاخ، در سده هفتم ميلادي غارت شد. سپس مدتي بعد از آن به عنوان مسجد استفاده شد و پس از آن كم‌كم متروكه شد. اما هميشه زيبايي و عظمت اين كاخ مورد توجه و حيرت شاعران، جهانگردان و تاريخ‌نگاران بوده است.
مشهور است كه فرش معروف بهارستان در اين ايوان پهن شده بود كه در زمان هجوم اعراب تكه‌تكه شد.
مطالعات متعددي بر روي اين بناي تاريخي انجام شده، كه شامل عكس‌هايي بسيار نفيس مي‌شود كه قبل از اينكه يك سوم بنا در سيل۱۸۸۸ ميلادي تخريب شود، گرفته شده و در سفرنامه ژان ديولافوا به چاپ رسيده است.
واژه كسري، عربي است كه عرب‌ها پادشاهان ساساني را به آن لقب مي‌خوانده‌اند و آن كلمه معرب اسم خسرو اول و خسرو دوم است كه به آهنگ و لهجه عربي درآمده. داستان كوشش منصور خليفه عباسي در تخريب كاخ ساسانيان معروف است كه او نخست شروع به تخريب كرد و چون ديد كه آن عمل، خرج گزاف دارد و كاري دشوار است، از ادامه كار منصرف شد. اين اثر باستاني در ۳۷ كيلومتري جنوب شهر بغداد در كناره خاوري رود دجله واقع شده است. ايوان كسري در كنار شهر سلمان‌پاك قرار دارد. طاق كسري همچنين نزديك به آرامگاه سلمان فارسي از ياران حضرت محمد (ص)، پيامبر اسلام است. با دريغ و اندوه به ياد كلاس استاد محمد شمالي در درس خاقاني و عدالت انوشيروان ساساني افتادم كه در تاريخ از او به يادگار مانده است.
وقتي كارگزاران انوشيروان ساساني در حال بنا كردن كاخ كسرا بودند به او اطلاع دادند كه براي پيشبرد كار ناچارند برخي از خانه‌هايي كه در نقشه بارگاه ساساني قرار گرفته‌اند را نيز به قيمتي مناسب خريداري و سپس ويران كنند تا ديوار كاخ از آنجا بگذرد.
... اما در اين ميان پيرزني هست كه در خانه‌اي گلي و محقر زندگي مي‌كند و علي‌رغم آنكه حاضر شده‌ايم منزلش را به صد برابر قيمت واقعي‌اش از او خريداري كنيم، باز راضي نمي‌شود. چه بايد كرد؟
انوشيروان گفت: از من نپرسيد كه چه بايد كرد. خودتان برويد و بنا به رسم عدالت و روح جوانمردي كه همه ما ايرانيان داريم با او رفتار كنيد.
كساني كه از ويرانه‌هاي كاخ كسرا (ايوان مدائن) بر لب دجله عراق ديدن كرده‌اند، حتما ديوار اصلي كاخ را هم ديده‌اند كه در نقطه‌اي خاص به شكل عجيبي كج شده و پس از طي كردن مسيري اندك باز در خطي راست به جلو رفته است. اين نقطه از ديوار همان جايي است كه خانه پيرزن تنها بود و بناي كاخ را به احترام حقي كه داشت كج ساختند تا خانه‌اش ويران نشود و تا روزي هم كه زنده بود، همسايه ديوار به ديوارپادشاه ماند. از آن زمان هزاران سال گذشته است اما ديوار كج كاخ كسرا باقي مانده تا يادآور آن پيرزن تنها و نماد روح جوانمردي مردم ايران در دوره ساساني و نشانه عدل و عدالت انوشيروان باشد.
نكته قابل تامل اين است كه به ياد آوريم انسان‌هايي با انديشه‌اي بلند ديرزماني در اين نقطه از گيتي زيسته‌اند و امروز سازه باقي مانده از بقاياي ايوان مدائن اگرچه خاموش و بي‌فرياد اما به روشني از اين درايت داد سخن مي‌دهد و به قول خاقاني؛ دندانه هر قصري پندي دهدت نو نو/پندِ سرِ دندانه بشنو ز بُنِ دندان. اميد كه تا زمان باقي است پيام اين بناي بلند باستاني را دريابيم.