آزموني براي ظرفيت جنوب جهاني در عبور از هژموني
فرشيد فرحناكيان
نشست سران كشورهاي عضو بريكس كه اخيرا در ريودوژانيرو برگزار شد، در مقايسه با گردهمايي‌‌‌هاي اخير اين بلوك كمتر جنجالي بود. اين درحالي است كه بريكس اخيرا شاهد گسترش سريع عضويت و پيوستن چند كشور جديد بوده است. با اين حال، اين نشست نيز از تير تهديدهاي دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا، در امان نماند. تنها نيمي از ۱۰ عضو بريكس؛ برزيل، اتيوپي، هند، اندونزي و آفريقاي جنوبي، در سطح سران در اين نشست شركت داشتند. رهبران اصلي چون شي جين‌‌‌پينگ، رييس‌جمهور چين و ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه ترجيح دادند شخصا شركت نكنند. به منظور پرهيز از تهديدهاي تعرفه‌‌‌اي امريكا، ميزبان (برزيل) تمركز اصلي نشست را بر توسعه اقتصادي و مسائل اقليمي قرار داد و از پرداختن به موضوعات حساس‌‌‌تري مانند استفاده از ارزهاي محلي در تجارت درون‌‌‌بريكسي اجتناب كرد. اين رويكرد با موضع ديرينه برزيل در قبال بريكس همخواني دارد. لولا دا سيلوا، رييس‌جمهور برزيل بارها تاكيد كرده كه اين بلوك «ضد هيچ‌‌‌كس نيست.» مشاور ارشد او در امور سياست خارجي، سلسو آموريم نيز اخيرا گفت: «بريكس نه غرب است، نه شرق؛ بلكه جنوب جهاني است.» بيانيه نهايي نشست در بسياري موارد به متني كليشه‌‌‌اي شباهت داشت. همچون نشست‌‌‌هاي پيشين، اين بيانيه نيز از نهادهاي چندجانبه‌‌‌اي چون سازمان ملل و صندوق بين‌المللي پول دفاع كرد و به مسائل فني مربوط به تعاملات ميان مردم، دولت‌ها، نهادهاي مدني و بخش خصوصي كشورهاي عضو پرداخت. در بخش ديگري از بيانيه، اقدامات رژيم صهيونيستي در غزه مورد انتقاد قرار گرفت و از آرمان دولت مستقل فلسطيني دفاع شد. بيانيه همچنين حملات عامدانه به غيرنظاميان و زيرساخت‌‌‌ها در خاك روسيه را به شدت محكوم كرد، بدون آنكه صراحتا از اوكراين نام ببرد. در عين حال، هيچ انتقادي از تجاوز نظامي روسيه به اوكراين در آن نيامده است. همچنين در اين بيانيه بر لزوم حاكميت فراگير بر هوش مصنوعي و احترام به استقلال كشورهاي جنوب جهاني در تنظيم مقررات تاكيد شد. بيانيه نهايي با لحني مبهم از سياست‌هاي امريكا نيز انتقاد كرد؛ ازجمله حملات نظامي اخير واشنگتن به خاك ايران و اعمال تعرفه‌هاي يك‌‌‌جانبه كه به گفته بيانيه «با قواعد سازمان تجارت جهاني ناسازگار است.» با اين حال، از امريكا در اين سند نام برده نشد؛ نشانهاي از تلاش كشورهاي عضو براي اجتناب از واكنش‌‌‌هاي تند كاخ سفيد. تهديدات بعدي ترامپ؛ به ويژه براي كشورهايي مانند چين، هند و اندونزي كه در آستانه توافقات تجاري با امريكا هستند، نگرانكنندهتر است. در شرايطي كه آرايش نظم جهاني در حال بازتعريف است، سازمان بريكس از يك بلوك نمادين به بستري واقعي براي همكاري ميان قدرت‌هاي نوظهور جهاني تبديل شده است. درست در همين زمان، تهديدهاي صريح و تلويحي دونالد ترامپ عليه اعضا و متقاضيان بريكس، يادآور بازگشت سياست فشار و اخطار به سبك جنگ سرد است، به ويژه آنكه ترامپ، با زبان تند و هشداري صريح، كشورهايي را كه به دنبال گسترش روابط با بريكس هستند، از «هزينه‌هاي سياسي» اين انتخاب ترسانده است. اين موضع‌گيري، كشورهايي چون هند و برزيل را كه همزمان روابط نزديكي با ايالات‌متحده دارند، در موقعيتي پيچيده قرار داده است. درحالي كه اين كشورها عضو رسمي بريكس هستند، همزمان از روابط اقتصادي، نظامي و استراتژيك با واشنگتن نيز سود مي‌برند. پيام ترامپ ساده است: يا در مسير هماهنگ با منافع ايالات‌متحده حركت كنيد، يا تبعاتش را بپذيريد. در مقابل اين فشار، مقامات برخي اعضاي بريكس با زباني روشن از حق انتخاب خود دفاع كرده‌اند. سلسو آموريم؛ مشاور ارشد رييس‌جمهور برزيل، در واكنش به تهديدات ترامپ تاكيد كرد كه همين تهديدها نشان مي‌دهد وجود سازماني مانند بريكس چقدر ضروري است؛ سازماني براي گفت‌وگو، تفاهم و اجماع. در همين حال، سيريل رامافوزا؛ رييس‌جمهور آفريقاي جنوبي، با صراحت بيشتري گفت: «مايه تاسف است كه وقتي حركتي مثبت و جمعي شكل مي‌گيرد، برخي آن را تهديدآميز تلقي كرده و كشورها را بابت مشاركت در آن تنبيه مي‌كنند.» با اين حال، بسياري از كشورهاي علاقه‌مند به بريكس، با احتياط رفتار كرده‌اند. به عنوان مثال، رجب طيب اردوغان و كلوديا شين‌بائوم؛ روساي جمهور تركيه و مكزيك، دعوت رسمي برزيل براي حضور در نشست اخير بريكس را رد كرده و تنها وزراي خارجه خود را اعزام كردند. تحليلگران معتقدند اين تصميم ناشي از فضايي ابهام‌آلود و پرتنش است كه هشدارهاي ترامپ پيرامون همكاري با بريكس ايجاد كرده است.
روشن‌ساز كلام: آزموني براي توازن جهاني
كشورهاي عضو و شريك بريكس همچنان به چندجانبه‌گرايي پايبندند و تمايل به حفظ روابط با غرب دارند. ترامپ اما تلاش دارد با زبان تهديد، كشورهايي نظير ايران، كوبا و ونزوئلا را كه به تازگي به بريكس پيوسته‌اند، منزوي كند و همزمان كشورهايي مانند تركيه، عربستان، اندونزي يا آرژانتين را از پيوستن منصرف سازد. درواقع، بريكس هنوز از نظر ساختاري نهادينه نشده و بيشتر يك چارچوب سياسي منعطف است تا يك سازمان كلاسيك؛ اما واكنش امريكا به رشد تدريجي بريكس، نشانهاي است از تنگ‌شدن فضاي مدارا با جهان چندقطبي. سياست تهديدآميز ترامپ، تصويري از بازگشت به دكترين «يا با ما يا عليه ما» ارايه مي‌دهد؛ رويكردي كه تضاد آشكار با اصول همكاري بين‌المللي و احترام به استقلال سياسي كشورها دارد. اگر چنين رويكردي به هنجاري رايج تبديل شود، چندجانبه‌گرايي عملا در معرض نابودي خواهد بود و كشورهاي جنوب جهاني دوباره به حاشيه رانده خواهند شد. در چنين شرايطي، انتخاب دشواري پيش روي كشورهايي قرار دارد كه مي‌خواهند هم از مزاياي همكاري با قدرت‌هاي غربي برخوردار باشند و هم بخشي از روندهاي نوظهور جهاني نظير بريكس باقي بمانند. آزمون توازن‌گرايي براي اين كشورها، ديگر نه صرفا اقتصادي، بلكه ژئوپليتيكي و حتي هويتي خواهد بود.
دكتراي حقوق نفت و گاز