چشم‌انداز مذاكرات هسته‌اي ايران و چالش‌هاي پيش‌رو
عارف دهقاندار
مقدمه
جمهوري اسلامي ايران بار ديگر آمادگي خود را براي مذاكره درباره برنامه هسته‌اي با ايالات متحده اعلام كرده، اما اين آمادگي اعلام شده از سوي تهران مشروط به اعتمادسازي از سوي واشنگتن است و ايران سه‌شرط را براي انجام مذاكرات با ايالات متحده مطرح كرده است كه علاوه بر ضرورت اعتمادسازي به مساله پذيرش حق قانوني ايران براي عني‌سازي ذيل NPT و عدم استفاده از مذاكرات به عنوان پوششي براي اقدام نظامي اشاره دارد. اين موضع در حالي از سوي يك ديپلمات ارشد ايراني بيان شده كه اخيرا ديداري در استانبول ميان مقامات ايراني و تروييكاي اروپايي برگزار شده است. اين مذاكرات، كه با حضور نمايندگان بريتانيا، فرانسه، آلمان و مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا برگزار شد، اولين گفت‌وگوها پس از آتش‌بس متعاقب جنگ ۱۲ روزه ميان ايران و اسراييل بود. اين جنگ 12 روزه كه با تجاوز آشكار اسراييل عليه منافع كشور انجام شد، با زير پا گذاشتن تمام پروتكل‌هاي حقوق بين‌الملل، معادلات ميان ايران و اسراييل را وارد مرحله جديدي كرد. ايالات متحده نيز در اين جنگ به‌طور مستقيم وارد شد و با بمب‌افكن‌هاي B-2 تأسيسات مرتبط با برنامه هسته‌اي كشور را هدف قرار دادند و اين امر تنش‌ها را بيش از پيش افزايش داد. با وجود همه اين موارد و ضربات سنگين به تاسيسات هسته‌اي كشور، به نظر مي‌رسيد كه تهران كماكان تاكتيك‌هاي مرتبط با ديپلماسي را دنبال مي‌كند. اظهارات كاظم غريب‌آبادي، معاون وزير خارجه، نشان مي‌دهد كه تهران ضمن تأكيد بر آمادگي براي هر سناريويي، خواستار رعايت اصول كليدي در مذاكرات است. بازسازي اعتماد، به‌ويژه پس از سال‌ها بي‌اعتمادي عميق ميان ايران و امريكا، به عنوان پيش‌شرطي اساسي از سوي ايران مطرح شده است. هر چند كه به نتيجه رسيدن آن بعيد به نظر مي‌رسد.
پيشينه و شرايط كنوني برنامه هسته‌اي ايران
برنامه هسته‌اي ايران از ديرباز يكي از موضوعات حساس در روابط بين‌الملل بوده است. پيش از جنگ 12 روزه، ايران اورانيوم را تا سطح ۶۰درصد غني‌سازي كرده، كه فاصله‌اي اندك با سطح تسليحاتي دارد. اين موضوع نگراني‌هاي جدي غرب را برانگيخته است. عباس عراقچي، وزير خارجه كشورمان، در مصاحبه‌اي تلويزيوني تأكيد كرد كه تهران از حق غني‌سازي اورانيوم عقب‌نشيني نخواهد كرد و اين حق را جزو حقوق اساسي مردم ايران مي‌داند. به گفته وي، غني‌سازي ادامه خواهد يافت و ايران با قاطعيت از استفاده صلح‌آميز از انرژي هسته‌اي دفاع مي‌كند. گزارش آژانس بين‌المللي انرژي اتمي (IAEA) در ماه مه نيز نشان داد كه ذخاير اورانيوم غني‌شده ايران تا سطح ۶۰ درصد به بيش از ۴۰۰ كيلوگرم رسيده است. اين ميزان، هرچند هنوز به سطح تسليحاتي نرسيده، همچنان يكي از دغدغه‌هاي اصلي غرب است. پس از جنگ ژوئن، ايران همكاري خود با آژانس را متوقف كرد كه اين اقدام نيز به پيچيدگي اوضاع افزوده است.
مذاكرات استانبول و نقش اروپا
مذاكرات استانبول در سطح معاونان وزراي خارجه برگزار شد و مجيد تخت‌روانچي به عنوان نماينده ايران در اين نشست حضور يافت . تروييكاي اروپايي (بريتانيا، فرانسه و آلمان)، از امضاكنندگان توافق هسته‌اي ۲۰۱۵ (برجام) هستند، اما پس از خروج امريكا از اين توافق در سال ۲۰۱۸، نتوانستند سازوكار موثري براي حفظ منافع ايران ايجاد كنند. واقعيت اين است كه بر خلاف اينكه اروپايي‌ها خود را پلي ميان تهران و واشنگتن معرفي مي‌كنند، اما در طي سال‌هاي گذشته، همواره در چارچوب‌هاي تعيين شده از سوي واشنگتن بازي كرده‌اند. لذا به نظر مي‌رسد كه در نشست استانبول، طرف اروپايي بيش از اينكه به دنبال ديپلماسي باشد، به دنبال اعمال فشار عليه ايران بودند. علاالدين بروجردي، عضو كميسيون امنيت ملي مجلس در واكنش به اين نشست اشاره كرده بود كه اروپايي‌ها در مذاكرات استانبول به دنبال تمديد 6 ماهه مهلت استفاده از مكانيزم ماشه بودند كه طرف ايراني با اين مساله مخالفت كرده بود .
مكانيسم ماشه و تهديد بازگشت تحريم‌ها
يكي از ابزارهاي فشار اروپا و غرب عليه ايران، مكانيسم ماشه (Snapback) مندرج در قطعنامه ۲۲۳۱ شوراي امنيت (۲۰۱۵) است كه چارچوب حقوقي برجام را تشكيل مي‌دهد. اين مكانيسم به طرف‌هاي برجام اجازه مي‌دهد در صورت «نقض اساسي» از سوي ايران، موضوع را به كميسيون مشترك و سپس شوراي امنيت ارجاع بدهند. ساختار معكوس اين مكانيسم به‌گونه‌اي است كه تحريم‌ها به‌صورت خودكار بازمي‌گردند، مگر اينكه شوراي امنيت قطعنامه‌اي براي تداوم تعليق تحريم‌ها تصويب كند، كه با توجه به احتمال وتوي امريكا عملا غيرممكن است. ايران حتي در صورت خروج رسمي يك طرف از برجام، نمي‌تواند مانع استفاده از اين مكانيسم شود. در سال ۲۰۲۰، امريكا تلاش كرد اين مكانيسم را فعال كند، اما با مخالفت اعضا ناكام ماند. اكنون، با توجه به اقدامات ايران مانند غني‌سازي بالاي ۶۰ درصد و نصب سانتريفيوژهاي پيشرفته، تروييكاي اروپايي قصد دارند كه به سمت فعال‌سازي اين مكانيسم حركت كنند، هرچند اين تصميم، پيامدهاي سياسي سنگيني براي ايشان به همراه خواهد داشت.
گزينه‌هاي ايران در برابر مكانيسم ماشه
ايران براي مقابله با تهديد مكانيسم ماشه، چندين گزينه پيش رو دارد. نخست، استدلال حقوقي عليه بازگشت تحريم‌ها با تأكيد بر نقض روح برجام و اختلاف بر سر وضعيت حقوقي امريكا مي‌تواند مطرح شود كه به نظر مي‌رسد به واسطه عدم كارايي چندان رويكردهاي حقوقي، نتيجه چنداني در بر نخواهد داشت . دوم، افزايش غني‌سازي تا سطح ۹۰ درصد يا تهديد به خروج از معاهده منع گسترش تسليحات هسته‌اي (NPT) مي‌تواند هزينه رواني فعال‌سازي ماشه را براي طرف مقابل بالا ببرد. سوم، تهديد به گسترش همكاري نظامي با روسيه و چين يا اقدامات منطقه‌اي مي‌تواند به عنوان اهرم چانه‌زني عمل كند، البته بايد در نظر داشت كه در اين مساله نبايد تمام تخم مرغ‌ها را در سبد چين و روسيه گذاشت آنها در طول جنگ 12 روزه نشان دادند كه خيلي قابل اتكا نيستند، هر چند كه باید مبتني بر منافع ملي با ايشان همكاري داشت. چهارم، مذاكرات غيررسمي و تعهدات محدود، مانند بازگشت به غني‌سازي ۲۰درصد، مي‌تواند راهي در اين مسير باشد . انتخاب هر يك از اين گزينه‌ها نيازمند محاسبات دقيق از سوي تهران است، زيرا هر تصميم مي‌تواند پيامدهاي گسترده‌اي بر روابط بين‌المللي و وضعيت اقتصادي ايران داشته باشد. مقامات ايراني، از جمله غريب‌آبادي، هشدار داده‌اند كه اعمال مجدد تحريم‌ها مي‌تواند تهران را به خروج از معاهده منع گسترش تسليحات هسته‌اي وا دارد.
مواضع داخلي و چالش‌هاي بين‌المللي ايران
در داخل ايران، مواضع مقامات ارشد نظام نشان‌دهنده عزم جدي نظام براي حفظ برنامه هسته‌اي است. آيت‌الله خامنه‌اي، رهبر جمهوري اسلامي ايران اخيرا در مراسم شهداي جنگ تحميلي صريحا اشاره داشتند كه مسائلي همچون هسته‌اي و غني‌سازي براي طرف مقابل بهانه است و آنها ذيل اين حرف‌ها مسائل ديگري را دنبال مي‌كنند و ايران مسير پيگيري دانش بومي خود را رها نخواهد كرد. دكتر مسعود پزشكيان، رييس‌جمهور كشور نيز تأكيد كرده كه برنامه هسته‌اي كشور در چارچوب قوانين بين‌المللي ادامه خواهد يافت و همچنين اشاره كردند كه ايران قصدي براي دستيابي به سلاح هسته‌اي ندارد. وي در مصاحبه‌اي با الجزيره اظهار داشت كه «توانايي هسته‌اي ما در ذهن دانشمندان ماست» و مذاكرات آينده بايد بر اساس احترام متقابل باشد، نه تهديد. با اين حال، تحولات اخير، از جمله جنگ 12 روزه و احتمال نقض آتش‌بس از سوي اسراييل، نشان‌دهنده سطح بالاي تنش در منطقه است. علاوه بر اين، شهادت دست‌كم ۱۳ دانشمند هسته‌اي ايران در جنگ 12 روزه و خسارات‌هاي قابل توجه به تأسيسات هسته‌اي، معادلات را وارد مرحله‌اي تازه کرده و اين مساله احتمالا راهبرد دفاعي و هسته‌اي كشور را تغيير خواهد داد و تهران ديگر همچون گذشته صرفا به عنوان اهرم فشار براي مذاكرات، به برنامه هسته‌اي خود نخواهد نگريست. بهروز كمالوندي، سخنگوي سازمان انرژي اتمي ايران، اطمينان داده كه صنعت هسته‌اي كشور ريشه‌دار است و با حملات يا فشارها از بين نخواهد رفت.
نتيجه‌گيري
چشم‌انداز مذاكرات پيش رو چندان روشن نيست و موانع متعددي بر سر راه دستيابي به توافق وجود دارد. مقامات اروپايي از يك سو خواستار اجتناب از درگيري بيشتر و باز نگه داشتن مسير ديپلماسي هستند، اما از سوي ديگر هشدار مي‌دهند كه زمان در حال اتمام است. ايران نيز ضمن تأكيد بر حقوق خود تحت معاهده NPT، از جمله حق غني‌سازي اورانيوم متناسب با نيازهاي مشروع، خواستار رفع تحريم‌هاست. با اين حال، بي‌اعتمادي عميق ميان طرفين، به‌ويژه پس از خروج امريكا از برجام و حملات اخير رژيم صهيونيستي و امريكا به تأسيسات هسته‌اي ايران، هرگونه پيشرفت را دشوار كرده است. اروپا در سياست خارجي خود استقلال كامل ندارد و اغلب منافع فراآتلانتيكي را اولويت مي‌دهد كه اين امر احتمال همراهي‌اش با امريكا در اعمال فشار بر ايران را افزايش مي‌دهد. در اين شرايط، ايران بايد با دقت ميان گزينه‌هاي خود تعادل برقرار كند تا بتواند در اين چارچوب منافع ملي خود را تامين کند. همان‌طور كه پيش‌تر اشاره شد، روند‌هاي اخير، احتمالا ادراك مسوولان جمهوري اسلامي ايران را تغيير داده و با توجه به واقعيت‌هاي ژئوپليتيكي و شرايط امنيتي و همچنين پويايي فقه شيعه، ممكن است شاهد تغيير در دكترين دفاعي و هسته‌اي كشور باشيم .
پژوهشگر امنيت بين‌الملل