آيا مقررات حريم گسل براي گسل شمال تهران لازم‌الاجراست؟
مهدي زارع
حدود هشت سال از برنامه ساخت هتل روي گسل شمال تهران در ولنجك مي‌گذرد. در سال 1396 سازمان ملي زمين و مسكن، زميني را در بلوار دانشجو ولنجك در شمال تهران براي ايجاد هتل توسط اداره كل راه و شهرسازي استان تهران به بخش غيردولتي واگذار كرد. مجوز ساخت اين هتل در اسفند ۱۴۰۰ در كميسيون ماده پنج شهرداري صادر شده است. عليرضا زاكاني، شهردار تهران ۲۷ ارديبهشت ماه ۱۴۰۴ در نشست خبري درباره موضوع ساخت هتل ولنجك گفت: «... اين هتل اما مجوز شوراي عالي شهرسازي و كميسيون ماده پنج دارد، زمين آن براي هتل ديده شده و تمام ايرادات توسط متخصصان رد شده است ما نمي‌توانيم با نگاه‌هاي ژورناليستي و خبري شهر را اداره و به آن توجه كنيم. اين هتل هيچ منع قانوني براي ساخت ندارد و براي جنبه‌هاي گسل و مسائل ديگر نيز پاسخ كارشناسي داده شده است.»
اين در‌حالي است كه محل ساخت هتل به صورت مستند و مطالعه شده روي رد سطحي گسل شمال تهران واقع است. كف اجراي پروژه نيز فراتر از رقوم ۱۸۰۰ متر قرار دارد. دوري گسل‌هاي لرزه‌زا از موثرترين روش پيشگيري و كاهش اثرات فاجعه است. قانون دوري از گسل فعال كاليفرنيا اولين قانوني است كه تدوين شده و دايما به‌روز مي‌شود. قانون اجتناب از گسل فعال قانون پهنه‌بندي گسل زلزله آلكويست-پريولو است كه در سال ۱۹۷۲ براي محافظت از توسعه در برابر خطرات گسيختگي گسل سطحي تصويب شد.
قانون پهنه‌بندي گسل زلزله آلكويست-پريولو AP در پاسخ به زلزله ۹ فوريه ۱۹۷۱ سن فرناندو كاليفرنيا با بزرگاي ۶.۶ و شتاب بيشينه ۱.۲۵g كه باعث گسيختگي‌هاي گسترده گسل‌هاي سطحي شد، تدوين شد. گسلش سطحي برجسته در امتداد پهنه گسلي سن فرناندو از نقطه‌اي در جنوب سيلمار مشا به طول حدود ۱۰ كيلومتر به سمت شرق امتداد يافت. بزرگ‌ترين جابه‌جايي لغزش جانبي چپگرد به ميزان ۱.۶۰ متر در نزديكي سيلمار و بزرگ‌ترين مقدار تجمعي لغزش به ميزان ۲ متر رخ داد.
اين قانون كه در سال ۱۹۷۲ تصويب شد، براي كاهش خسارات ناشي از گسيختگي گسل‌هاي سطحي در مناطق گسل فعال يا «مناطق مطالعات ويژه» با هدف شناسايي گسل‌هاي فعال و جلوگيري از ساخت و ساز مستقيم روي آثار سطحي آنها، مصوب شد.
زلزله ۹ فوريه ۱۹۷۱- ۲۰بهمن ۱۳۴۹ -سن فرناندو با بزرگاي ۶.۶ و ژرفاي ۸.۵ كيلومتر -چيزي شبيه به زمين‌لرزه ۵ دي‌ماه ۱۳۸۲ بم در ايران- باعث گسيختگي‌هاي سطحي قابل‌توجهي شد كه نشان‌دهنده نياز به قانوني براي مديريت ساخت و ساز در نزديكي گسل‌هاي فعال بود. قانون الكوئيست-پريولو براي كاهش خسارات و تلفات جاني ناشي از جابه‌جايي زمين در نزديكي گسل زمين‌لرزه‌اي تدوين شد. اين قانون در سال ۱۹۷۲، يك سال پس از زلزله سال ۱۹۷۱ سن‌فرناندو، به اجرا درآمد. زمين‌شناسان ايالت كاليفرنيا موظف شدند مجموعه‌اي از نقشه‌هاي نظارتي را براي تعريف اين مناطق منتشر كنند، چراكه اين قانون، ايالت را ملزم به نقشه‌برداري از مناطق گسل فعال كرد و سازندگان ساختمان‌ها را ملزم به بررسي و دوري از ساخت ساختمان‌هاي مسكوني مستقيما در امتداد اثر سطحي گسل فعال كرد.
اين قانون فروشندگان را ملزم مي‌كند كه اگر ملك آنها در پهنه آلكوئيست-پريولو قرار دارد، به خريداران اطلاع دهند تا خريدار از محدوديت‌هاي احتمالي توسعه در آينده مطلع باشد. سازمان زمين‌شناسي كاليفرنيا (CGS) پهنه‌هاي گسل فعال را كه نياز به «بررسي‌هاي لازم» دارند، تعيين مي‌كند. براي توسعه چهار واحد يا بيشتر بناهاي مسكوني -ساخت مجتمع مسكوني كه بيش از ۴ بناي مسكوني در يك محل درنظر گرفته شده باشد- يك زمين‌شناس حرفه‌اي بايد بررسي كند تا اطمينان حاصل شود كه هيچ ساختماني در امتداد مسير گسل فعال ساخته نشده است.
هنگامي كه ملكي واقع در پهنه يك گسل فعال فروخته مي‌شود، فروشنده بايد اين واقعيت را به خريدار «افشا» كند. هدف جلوگيري از ساخت ساختمان‌ها روي گسل‌هاي فعال است كه در آنها امكان وقوع گسيختگي سطحي به عنوان يك خطر لرزه‌اي بزرگ محسوب مي‌شود.
بسياري از مناطق ديگر دنيا به اين مجموعه قوانين مراجعه مي‌كنند و حداقل فاصله پسروي از گسل فعال را 15 متر تعيين مي‌كنند، اما با توجه به شرايط واقعي زمين‌شناسي و مسكن، پهناي پهنه دوري از گسل در مناطق ديگر متفاوت است.
براي لحاظ كردن فاصله مناطقي كه بيشترين زمين‌لغزش‌هاي همزمان با زلزله را از گسل‌هاي زمين‌لرزه‌اي نشان مي‌دهند، ناحيه حائل نيمه در يك‌طرف گسل‌ها بايد حداقل 3 يا 5 كيلومتر باشد.
ساخت و ساز اغلب در فاصله مشخصي از يك گسل فعال زلزله، كه به عنوان پهنه خطر گسيختگي گسل زمين‌لرزه‌اي شناخته مي‌شود، ممنوع يا محدود مي‌شود تا از آسيب ناشي از گسيختگي سطحي جلوگيري شود. اين مناطق يا مناطق حائل براساس فعاليت گسل، نوع ساختمان و شدت بالقوه گسيختگي، از ده‌ها متر تا صدها متر متغير هستند و براي تاسيسات ضروري نياز به درنظر گرفتن پهنه ممنوعه وسيع‌تري وجود دارد.
اغلب قوانين خاصي براي انواع مختلف ساختمان‌ها اعمال مي‌شود. سازه‌هاي با خطر بالاتر مانند بيمارستان‌ها، مدارس و تاسيسات حياتي معمولا پهنه ممنوعه بزرگ‌تري نسبت به ساختمان‌هاي مسكوني استاندارد دارند. در صورت وجود شرايط خاص خاك ناپايدار در محل، پهنه حائل بزرگ‌تري نسبت به استاندارد را توصيه كنند.
در چين براي استحكامات با درجه اهميت بالا فاصله ۳۰۰۰ متر (گسل‌هاي فعال بزرگ‌تر) و ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ متر (گسل‌هاي فعال متوسط) براي دوري از مناطق گسله را درنظر مي‌گيرند. براي گسل‌هاي ضعيف‌تر، ساخت و ساز در امتداد پهنه گسل مجاز نيست.
در نيوزيلند پسروي ۱۵ متري در اطراف گسل فعال اجباري است، مگر اينكه تحقيقات خاص محل خلاف آن را ثابت كند.
در ايالات‌متحده امريكا (ايالت واشنگتن) حداقل ۵۰ فوت (تقريبا ۱۵ متر) از پهنه خطر و ۱۰۰ فوت (تقريبا ۳۰متر) براي تاسيسات پرجمعيت يا ضروري، الزامي است.
در تايوان يك فاصله ۱۵ متري (۵۰ فوت) از هر طرف اثر سطحي گسل براي محدوديت‌هاي استفاده از زمين تعيين مي‌شود.
قوانين بسته به مكان و گسل خاص مورد بررسي، به‌طور قابل‌توجهي متفاوت هستند. در چنين مقرراتي نگراني اصلي در مورد گسيختگي سطحي مستقيم است كه مي‌تواند باعث جابه‌جايي قابل‌توجه سطح زمين شود. آيين‌نامه‌هاي ساختماني جنبش زمين را در مناطقي كه مستقيما روي مسير گسل نيستند نيز درنظر مي‌گيرند.
ناحيه گسيختگي واقعي مي‌تواند به دليل گسلش ثانويه و تغيير شكل زمين، وسيع‌تر از مسير گسل اصلي باشد كه نشان از نياز به يك پهنه حائل براي درنظر گرفتن اين مساله دارد.
ايجاد يك حائل يا پهنه دوري از گسل
(FAZ: fault avoidance zone) در اطراف رد سطحي گسل تعيين پسروي‌هايي است كه براساس پهناي گسيختگي بالقوه و پهنه آسيب محاسبه مي‌شوند. با دوري از خطر محتمل توسعه بنا در اين پهنه، برنامه‌ريزان و مهندسان از مردم و زيرساخت‌ها در برابر گسيختگي مستقيم زمين و خطرات مرتبط مانند گسيختگي سطحي زمين، زمين‌لغزش و روانگرايي محافظت مي‌كنند. گسل‌هاي بزرگ‌تر و فعال‌تر عموما به پسروي‌هاي بزرگ‌تري نياز دارند. نوع گسل، مانند گسل شيب-لغز نيز بر توزيع خطر اثر مي‌گذارد و معمولا شدت آسيب در فرديواره گسل بيشتر است. تاسيسات حياتي مانند بيمارستان‌ها يا نيروگاه‌ها ممكن است به پسروي‌هاي بسيار بزرگ‌تري نسبت به ساختمان‌هاي استاندارد نياز داشته باشند. عرض پهنه گسيختگي و ساير عوامل زمين‌شناسي، مانند وجود گسل‌هاي ثانويه، بر پسروي اثر مي‌گذارند.