«اعتماد» در گفتوگوي اختصاصي با كارشناسان بررسي ميكند
مختصات سفر عراقچي به روسيه
عبدالرضا فرجيراد: دستگاه ديپلماسي ايران براي عبور از فشارهاي حاصل از تحريمها بايد ابتكار عمل را در دست بگيرد، سفر عراقچي در همين چارچوب است
حسن بهشتيپور: ايران و روسيه هر دو توسط ايالاتمتحده تحت تحريمها قرار دارند و به دنبال نوعي همصدايي هستند
حديث روشني
سفر دو روزه عباس عراقچي، وزير امور خارجه كشورمان به بلاروس و روسيه از اواسط هفته جاري آغاز شد؛ سفري كه نخست با حضور او در مينسك، پايتخت بلاروس، كليد خورد و سپس با عزيمت به مسكو ادامه يافت. به باور گروهي از ناظران ترتيب اين سفر و انتخاب مقاصد آن، از همان ابتدا نشان ميداد كه تهران در شرايطي خاص، به دنبال فعالسازي همزمان ظرفيتهاي سياسي، امنيتي و اقتصادي خود در شرق اروپا و اوراسياست، بالاخص آنكه ايران و بلاروس در سالهاي اخير، به ويژه در حوزههاي نظامي، صنعتي و دور زدن محدوديتهاي تحريمي، همكاريهاي رو به گسترشي داشتهاند؛ همكاريهايي كه اكنون نشانههايي از ورود به مرحلهاي گستردهتر، بهخصوص در حوزه اقتصادي، از خود بروز داده است. در ادامه اين مسير، مسكو به عنوان مقصد دوم سفر نيز اهميت مضاعفي پيدا ميكند؛ چراكه روسيه نه تنها شريك راهبردي ايران در سالهاي اخير بوده، بلكه در مقاطع حساس، نقش موثري در مهار فشارهاي سياسي و حقوقي عليه تهران ايفا كرده است. در عين حال اين سفر در شرايطي انجام ميشود كه با فعالسازي مكانيسم ماشه و تشديد فشارهاي تحريمي، فضاي ديپلماتيك عليه ايران بار ديگر سنگينتر شده است. همزمان، پرونده هستهاي ايران و نحوه تعامل با آژانس بينالمللي انرژي اتمي نيز بار ديگر در كانون توجه قرار گرفته و گزارشها و مواضع اخير آژانس، واكنشهاي تهران را به دنبال داشته است. در چنين فضايي، ناظران معتقدند يكي از محورهاي اصلي اين سفر، رايزني براي كاستن از سطح فشارهاي تحريمي و بررسي تغيير يا بازتنظيم نوع همكاري ايران با نهادهاي بينالمللي، به ويژه آژانس، بوده است. با اين همه اما به نظر ميرسد گره اصلي اين سفر، تلاقي همزمان سه مولفه فشار تحريمي، بنبست ديپلماتيك با غرب و نقشآفريني بازيگران شرقي است. گرهاي كه تهران ميكوشد با لحاظ كردن تشديد همكاريهايش با مسكو و مينسك، آن را نه تنها باز كند، بلكه شكل آن را در معادلات آينده تغيير دهد. به اين بهانه روزنامه اعتماد با هدف ارزيابي محورهاي مهم سفر هيات ايراني به بلاروس و روسيه با عبدالرضا فرجيراد، استاد ژئوپليتيك و حسن بهشتيپور، پژوهشگر روابط بينالملل گفتوگو كرده است. فرجيراد در گفتوگو با «اعتماد» تاكيد كرد كه سفر آقاي عراقچي به بلاروس و روسيه با هدف تقويت همكاريهاي اقتصادي و دفاعي، هماهنگي درباره مسائل هستهاي و آژانس بينالمللي انرژي اتمي و كاهش فشارهاي تحريمي انجام شده است. بهشتيپور نيز در گفتوگوي خود با «اعتماد» ضمن اشاره به محورهاي اقتصادي و دفاعي سفر هيات ايراني به مسكو و مينسك همزمان تاكيد كرد: در شرايط فعلي كشورهاي تحت تحريم و همسو سعي در نزديك شدن به يكديگر دارند تا بتوانند آثار و هزينههاي تحريم بر اقتصاد خود را كاهش دهند.
مشروح اين گفتوگو را در ادامه ميخوانيد:
عبدالرضا فرجيراد: رييس دستگاه ديپلماسي كشورمان با هدف انعقاد توافقهاي نظامي و اقتصادي بيشتر و قدرتمندتر با بلوك شرق به روسيه و بلاروس سفر كرد
عبدالرضا فرجيراد، استاد ژئوپليتيك در پاسخ به سوال «اعتماد» درباره چرايي اهميت سفر وزير امور خارجه كشورمان به بلاروس و روسيه گفت: سفر آقاي عراقچي به بلاروس با سفري كه به روسيه انجام ميدهد، تفاوتهايي دارد. سفر به بلاروس در شرايطي انجام ميشود كه اخيرا همكاريهاي نظامي ميان ايران و بلاروس در حال شكلگيري است، ضمن آنكه ايران به دنبال آن است كه بتواند تحريمها را دور بزند و از ظرفيت كشورهايي كه همسو هستند يا تفكر نزديكي دارند، استفاده كند. پيش از اين نيز از ظرفيت بلاروس استفاده ميشد و همكاريها در مجموع رو به جلو حركت ميكرد. اخيرا اين احساس وجود دارد كه شايد دو طرف به دنبال شكلدهي به همكاريهاي اقتصادي گستردهتري باشند و تمركز اصلي روابط با بلاروس نيز بيشتر بر همين حوزه قرار بگيرد. به باور فرجيراد در مورد روسيه اما در رابطه با همكاريهاي دوجانبه، سفرهاي متعددي ميان دو كشور انجام شده است؛ چه سفرهايي از ايران به روسيه و چه از روسيه به ايران، به ويژه در سفرهاي انجام شده در آسياي مركزي، رييسجمهور اخيرا با آقاي پوتين گفتوگو كرده و وزرا نيز همراه آنان بودهاند. طبيعتا در اين ديدارها درباره پيشبرد همكاريهاي اقتصادي و همچنين قرارداد راهبردي كه دو كشور با يكديگر امضا كردهاند، گفتوگو شده است. فرجيراد در ادامه تاكيد كرد: به باور من، در مقطع كنوني و در اين سفر به روسيه، تمركز اصلي بايد بيشتر بر موضوعاتي مانند مسائل هستهاي، موضوعات مرتبط با آژانس بينالمللي انرژي اتمي و چگونگي مذاكره و نحوه برخورد با امريكا باشد. به باور من، احتمالا در اين سفر نبايد تمركز اصلي بر همكاريهاي اقتصادي و توسعه روابط دوجانبه باشد، چراكه اين حوزهها در حال حاضر توسط وزرا و همچنين رييسجمهور در حال پيگيري است، ضمن آنكه در يكي، دو سال گذشته و حتي در چند ماهه اخير، ديدارهاي خوبي ميان آقاي پزشكيان و آقاي پوتين انجام شده است. فرجيراد در ادامه و در پاسخ به ديگر پرسش «اعتماد» در رابطه با ادعاهايي كه در زمينه احتمال ميانجيگري مسكو ميان تهران و واشنگتن و همچنين نهاد پادماني مطرح است، خاطرنشان كرد: من كلمه «ميانجيگري» را واژه درستي نميدانم، اما اين احتمال وجود دارد كه روسيه پيامهايي را به طرف امريكايي منتقل كند يا پيامهايي را از سوي امريكا دريافت كرده و به طرف ايراني منتقل كند. چنين نقشي ممكن است و پيش از اين نيز آقاي پوتين در اين رابطه ابراز علاقه كرده بود. به گفته اين استاد ژئوپليتيك در ارتباط با آژانس بينالمللي انرژي اتمي نيز، بايد گفت كه حال كه درنهايت مكانيسم ماشه فعال شد، از طرفي ايران در حال حاضر اجازه داده است كه بازرسان آژانس بينالمللي انرژي اتمي در ايران فعال باشند و از سايتهاي مختلف بازديد كنند، البته به جز آن چهار سايتي كه بمباران شدهاند، به اين دليل كه ايران معتقد است بازگشايي اين سايتهاي بمباران شده با خطر همراه است. از سوي ديگر، روسيه و چين اعلام كردهاند كه آن بخش از قطعنامهاي را كه در شوراي امنيت عليه ايران تصويب شده را قبول ندارند. براي آنكه اين هماهنگيها به شكل بهتري انجام شود، به طور قطع در اين زمينه ميان آقاي عراقچي و همتاي روسي گفتوگو صورت خواهد گرفت؛ حال بايد ديد چگونه ميتوان اين هماهنگيها را انجام داد و همزمان چگونه بايد با اين وضعيت برخورد شود تا طرفي كه با ايران همكاري ميكند، كمتر آسيب ببيند و كمتر متحمل هزينه شود. در مجموع، مجموعهاي از مسائل كه بيارتباط با آژانس بينالمللي انرژي اتمي و موضوع هستهاي نيست، حتما در گفتوگو با روسيه مورد بحث قرار خواهد گرفت و سفر ايشان نيز بيشتر حول و حوش همين موضوعات ميگذرد.
اين استاد ژئوپليتيك در ادامه گفتوگويش با «اعتماد» در رابطه با تشديد فشارهاي بينالمللي بر ايران و روسيه تشريح كرد: اكنون نيز ما در شرايطي قرار داريم كه فشارها در حال افزايش است. اين فشارها را به وضوح ميتوان در مسائل داخلي، وضعيت ارز، معيشت و تورم مشاهده كرد. علاوه بر اين، توقيف كشتيها در درياها و اقيانوسها نيز به نوعي بخشي از همين فشارهاست. بنابراين، براي كاهش اين فشارها و ايجاد گشايش، به نظر من بايد ابتكارهايي به خرج داده شود. اينكه امريكاييها، به ويژه دونالد ترامپ، هر چند روز يكبار در مصاحبهها اعلام كنند كه ميخواهند با ايران گفتوگو كنند اما اجازه نميدهند ايران به توانمندي هستهاي برسد و در مقابل، طرف ايراني هم اعلام كند آماده مذاكره است اما به شرطي كه امريكا شروط ايران را بپذيرد يا امريكا بگويد ايران شروط ما را بپذيرد، عملا ما را در يك چرخه تكراري قرار داده است. به باور فرجيراد تقريبا پنج يا شش ماه است كه همين اظهارات دايما تكرار ميشود و پيشرفتي حاصل نشده است. طرفي كه در اين ميان بيشتر آسيب ديده است ايران است، چراكه واشنگتن اين تصور را دارد كه ايران غنيسازي انجام نميدهد، درحاليكه فشارهاي اقتصادي بر مردم و دولت ايران ادامه دارد، به همين دليل من معتقدم بايد ابتكارهايي به كار گرفته شود. اين موضوع را پيشتر هم مطرح كردهام. اساسا لازم نيست هر روز از طريق رسانهها مواضع جديدي اعلام شود. ميتوان به شكلي اين مسير را مديريت كرد كه به عنوان مثال در قالب يك مذاكره محرمانه با استيو ويتكاف، نماينده ويژه رييسجمهور امريكا آغاز شود. اين استاد ژئوپليتيك در ادامه به «اعتماد» گفت: همزمان شاهد هستيم امريكا و شخص دونالد ترامپ، با شرايط فعلي و به نوعي غروري كه پيدا كرده، خود را مالك دستاوردهاي بزرگي ميداند؛ از تحولات اوكراين و فشاري كه بر زلنسكي وارد شده، گرفته تا ادعاهايي كه درباره امريكاي لاتين مطرح ميكند و مدعي است علاوه بر ونزوئلا، سراغ كشورهاي ديگر هم خواهد رفت. اين فضا نوعي اعتماد به نفس و غروري به او داده است. در چنين شرايطي، به طور طبيعي براي او دشوار است كه به صورت علني از مواضع يا شروطي كه درباره ايران اعلام كرده، عقبنشيني كند. اگر اين واقعيت را بپذيريم، ديگر منطقي نيست همان روندي را كه در پنج يا شش ماه گذشته طي كردهايم، بدون تغيير ادامه دهيم. بايد ابتكارهايي انجام شود. به گفته فرجيراد اين ابتكارها نيز زماني نتيجه ميدهد كه بتوان يك مذاكره محرمانه را پيش برد، به ويژه باتوجه به اين نكته كه آقاي ترامپ نميخواهد مانند آقاي اوباما با ايران معامله كند. او ميخواهد در فضاي تبليغاتي دستاوردي ارايه دهد و بگويد توافقي كه با ايران به دست آورده، بهتر از توافق دوره اوباما بوده است. بنابراين، بايد اين ملاحظات را درنظر گرفت و بدهبستانها بهگونهاي تنظيم شود كه ايران تا حدي به خواستههاي خود برسد و در عين حال، دونالد ترامپ نيز بتواند از آن براي تبليغات داخلي استفاده كند. تجربه نشان داده كه منافع شخصي ترامپ براي او اهميت زيادي دارد، بهگونهاي كه گاه حتي منافع ملي امريكا را نيز تحتالشعاع قرار ميدهد تا منافع شخصي خود را برجسته كند. بر همين اساس، ايران بايد از اين واقعيت استفاده كرده و ابتكار عمل داشته باشد، نه اينكه صرفا در چارچوب اين الگو باقي بماند كه امريكا بگويد مبني بر شروطي مذاكره ميكنيم و ايران نيز انجام مذاكره را مشروط به شروطي بداند. در چنين وضعيتي، همه اعلام آمادگي ميكنند اما در عمل هيچ گامي به جلو برداشته نميشود، در حالي كه اقتصاد كشور در وضعيت ركود باقي ميماند. فرجيراد در ادامه و در پاسخ به سوالي درباره ادعاهاي مطرح شده درخصوص ارتباط مذاكرات صلح اوكراين و نقشآفريني ايران تشريح كرد: مذاكرات صلح اوكراين كه همچنان در جريان است به عنوان يك محور اساسي در دستور كار سفر هيات ايراني قرار ندارد و ارتباط مستقيمي با ايران ندارد، چراكه در سطح كلان و بينالمللي مطرح است. اين مساله، موضوعي ميان امريكا و روسيه است و اردوگاه غرب را نيز درگير كرده، آنهم در شرايطي كه اروپا در وضعيت انفعال قرار دارد، تحت فشار است و عملا راه فراري هم براي خود متصور نيستند. ازسوي ديگر، آقاي زلنسكي در تلاش است از بحراني كه اكنون با آن مواجه شده، عبور كند و به همين دليل مدام به سمت اروپاييها پناه ميبرد. اروپاييها نيز در حدي به او دلگرمي ميدهند، اما در عمل اقدام موثري انجام نميدهند. به گفته اين استاد ژئوپليتيك در مقابل، ترامپ براي زلنسكي شروطي تعيين ميكند و ميگويد تا زمان مشخصي بايد اقدامات خاصي انجام شود. طرحهايي هم ارايه ميشود كه درنهايت باز هم به نفع روسيه است؛ براي مثال درباره آن ۲۰درصد از خاك اوكراين كه هنوز دراختيار اين كشور است، مطرح ميشود كه پليس روسيه در آن مناطق مستقر شود تا مساله به نوعي حل و فصل شود، درحاليكه حضور پليس روسيه عملا به معناي قرار گرفتن آن مناطق دراختيار روسيه است. به همين دليل، اين يك مساله بينالمللي است و ايران نقشي در آن نميتواند ايفا كند. فرجيراد در ادامه اين گفتوگو تاكيد كرد: در اين زمينه روسيه با امريكا وارد تعامل شده و تلاش ميكند با فشار بر اروپا، اين روند را به نفع خود به پايان برساند و اروپا را وادار به عقبنشيني كند. تشديد جنگ و هدف قرار گرفتن مسيرهاي ارتباطي و لجستيكي اوكراين، ازجمله مسيرهايي كه از روماني تامين ميشد و مورد حمله روسيه قرار گرفته، همگي در راستاي اعمال فشار براي رسيدن به نتيجه مطلوب مسكو است بنابراين، اين تحولات ارتباط مستقيمي با ايران ندارد. ممكن است در بخشهاي نظامي، تعاملاتي ميان ايران و روسيه در جريان باشد كه طرفين بخواهند درباره آن تصميمگيري يا معامله كنند، اما اين موضوع الزاما به حوزه سياست خارجي ايران مربوط نميشود.
حسن بهشتيپور: رايزني درباره موضوعات مختلف از برنامه هستهاي ايران گرفته تا فشار تحريمها و همكاريهاي امنيتي-اقتصادي در دستور كار وزراي خارجه ايران و روسيه قرار دارد
بهشتيپور در پاسخ به پرسش «اعتماد» در زمينه ارزيابياش از ابعاد سفر وزير امور خارجه كشورمان به مسكو تصريح كرد: از حدود دو سال پيش، ايران و روسيه گفتوگوها و مذاكرات خود را به طور قابل توجهي گسترش دادهاند. حال نيز بخشي از انگيزه روسيه براي تعميق روابط، فشارهايي است كه ازسوي امريكا و همچنين مواجهه با كشورهاي اروپايي متحمل ميشود، به همين دليل، مسكو تمايل دارد همكاري خود را با گروه كشورهايي كه همسو هستند افزايش دهد. منظور از اين كشورها، كشورهايي مانند ونزوئلا، ايران، كرهشمالي، كوبا و نيكاراگوئه است. البته تاحدودي كشورهاي عضو بريكس يعني كشورهايي مانند هند، آفريقايجنوبي و برزيل نيز موردتوجه هستند، ولي آنها در رده دوم قرار دارند و تمايل كمتري براي اين نوع همكاري نشان ميدهند. كشورهاي گروه اول اما خود تحت تحريم هستند و نگرانياي بابت همكاري با يكديگر ندارند، بنابراين انگيزه دارند كه همكاريهايشان را گسترش دهند تا بتوانند از طريق همكاريهاي اقتصادي فشارهاي تحريمي را كاهش دهند. به باور بهشتيپور، اين همكاريها به ويژه در حوزههاي دفاعي ميان ايران و بلاروس و روسيه نيز وجود دارد. ايران در برخي زمينهها به روسيه كمك كرده و برعكس، روسيه نيز در حوزههايي كه امكانش بوده به ايران كمك كرده است. جزييات اين همكاريها مشخص نيست، اما به وضوح روابط دو كشور پيشرفت خوبي داشته است. گفتني است وزير دفاع ايران پيش از سفر آقاي عراقچي، به روسيه سفر كرده بود. درباره سفر عراقچي به روسيه، اطلاعات دقيق ندارم چون اين سفرها مرتبا انجام ميشود؛ رفتوآمدهاي سياسي، امنيتي و دفاعي ميان دو كشور وجود دارد كه بخشي از آن اعلام ميشود و بخش عمده ازسوي طرف ايراني صورت ميگيرد. اين پژوهشگر روابط بينالملل در ادامه به «اعتماد» گفت: با اين حال، به نظر ميرسد اين سفر نيز در چارچوب توافقها و روابط ميان ايران و روسيه بوده و در ماههاي اخير تماسهاي بيشتري براي اجراي توافقهاي قبلي برقرار شده است. اين همكاريها هم در سطح دوجانبه، هم در مسائل منطقهاي و حوزه قفقاز و نيز در تحولات خاورميانه، به ويژه سوريه، اهميت دارند. ايران و روسيه در اين زمينهها نگرش مشتركي دارند و با حساسيت دنبال ميكنند، هر چند اختلافنظرهايي نيز در نوع برخورد با موضوعات وجود دارد. همچنين، احتمال دارد مسائل هستهاي و همكاريهاي مرتبط پس از حمله امريكا به تاسيسات هستهاي ايران، از ديگر محورهاي گفتوگو ميان عراقچي و طرف روس بوده باشد. به طور كلي، ميتوان گفت اين سفر در ادامه تعاملات گسترده و مستمر دو كشور انجام شده است. اين كارشناس مسائل بينالملل در تشريح شرايط تشديد فشارها به ايران و روسيه به عنوان دو كشور تحت تحريم خاطرنشان كرد: واقعيت اين است كه ايران و روسيه در واقع هر دو اقتصادهاي نفتي هستند و ساختارشان با اقتصاد ايران و چين متفاوت است. براي مثال، ايران نقش تامين نيازهاي انرژي چين را دارد و در مقابل، چين نيازهاي صنعتي و تكنولوژيك ايران را تامين ميكند. اما در رابطه با روسيه، موضوع عمدتا به مسائل دفاعي و همكاريهاي گازي محدود ميشود. قرار است روسيه در فصل زمستان به ايران گاز صادر كند و ايران اين گاز را به كشور ديگري تحت عنوان «سوآپ» صادر كند. به گفته بهشتيپور در عمل شاهد هستيم اقتصادهاي دو كشور به صورت گسترده مكمل يكديگر نيستند، بلكه بيشتر شباهتهايي دارند و اقتصاد تهران و مسكو هر دو بر چين متكي هستند. همين موضوع مانع ميشود كه بتوانند در زمينههاي متنوع اقتصادي و صنعتي به صورت گسترده با هم همكاري كنند و فعلا تمركز اصلي بر دور زدن تحريمها است. روسيه وعده سرمايهگذاري پنج ميليارد دلاري را در ايران داده است، بهويژه در پروژه راهاندازي خط رشت-آستارا. با اين حال، اين پروژه هنوز به نتيجه نرسيده است. دليل تاخير نيز مشخص نيست؛ برخي معتقدند مشكل از طرف ايراني است و برخي ديگر ميگويند طرف روس. درنهايت، بايد منتظر ماند تا روشن شود چه موانعي بر سر راه اين همكاري وجود دارد.