سخن سعدي حرف دل همه مردم دنياست
محمد بقايي ماكان٭
سعدي بي‌ترديد يكي از بزرگ‌ترين شاعران جهان است، بسياري از منتقدان معروف ادبي او را به صورت‌هاي مختلف ستايش كرده‌اند. به طور مثال امرسون نويسنده و انديشمند قرن 17 امريكا گفته است: سخن سعدي حرف دل همه مردم دنياست. در ميان منتقدان بزرگ ادب فارسي هم درباره اين سخن سراي بزرگ گفته شده است كه هرگز كسي زبان فارسي را به شيريني و حلاوت او بيان نكرده است. خود سعدي هم به اين امر واقف بود، به طوري كه شايد نزديك به 100 بيت در ستايش و تعريف از شيرين زباني خود در مجموعه آثارش آورده است كه البته بيشتر آنها در غزليات او ثبت شده. در جايي خطاب به قلم خود مي‌گويد: «تو قلم نيستي كه نيشكري» از اين گفته به هيچ‌وجه بوي خودستايي نمي‌آيد زيرا بحق آثار سعدي داراي چنين ويژگي‌اي هست و طبيعي است كه هر كس از خصوصيات اثر خود بيش از همه باخبر است. آوازه سعدي مانند ديگر شاعران بزرگ زبان فارسي مثل خيام و حافظ جنبه‌اي جهاني دارد، به طوري كه چهره‌هاي بزرگ فرهنگي دنيا برخي انديشه‌ها و گفته‌هاي او را عينا نقل كرده‌اند كه يكي از آنها نيچه است. نيچه يكي از دوستداران سعدي بود. غرض از اين مقدمه اين است كه به هر حال اهل ادب و فرهنگ در جهان از وجود چنين شخصيتي و همچنين اثري كه او پديد آورده به خوبي مطلع هستند.
اينكه سازمان يونسكو كتاب كليات او را ثبت جهاني كرده است، چندان جاي شگفتي ندارد، زيرا اگر بخواهيم به درستي چنين ثبتي را مورد بررسي قرار دهيم، امتيازي به سعدي نمي‌دهد، بلكه سعدي است كه به آن نهاد ارزش مي‌بخشد كه داراي چنين دركي بوده كه بايد چنين اثري از چنين امتيازي نسبت به ديگر آثار ادبي جهان برخوردار باشد. شايسته است كه اين حركت براي ديگر چهره‌هاي كشور هم اتفاق بيفتد، كه به همين ترتيب آثارشان در فهرست جهاني قرار بگيرد و اين امر عاملي شود و انگيزه‌اي پيش آورد براي شناخت بيشتر چهره‌هاي فرهنگي كشور به جهانيان. اما شوربختانه اقداماتي از اين دست در مديريت فرهنگي كشور يا مطلقا ديده نمي‌شود و يا بسيار اندك است و كار به جايي رسيده است كه مولانا را كشور همسايه از دايره فرهنگ ايران بيرون كشيده و به نام خود ثبت جهاني كرده است زيرا با اقدامات و قيل و قال‌هايي كه درباره اين چهره بارز و برجسته فرهنگ فارسي مطرح كرد و با ترجمه‌هاي متعددي كه از مثنوي مولانا به زبان خود ارايه و به رهبران و روساي جمهور كشورهاي مختلف جهان احصاء كرد، به صورت ظاهر مولانا را از حيطه فرهنگ ايراني با ثبت نام او به عنوان يك شاعر ترك، لطمه‌اي حداقل به صورت صوري به تاريخ فرهنگي ايران زد. يا برخي كشورهاي عربي حتي حافظ و سعدي را هم به دليل آنكه داراي ملمعاتي هستند شاعر عرب مي‌نامند و من خود به چشم ديده‌ام كه در برخي روزنامه‌هاي معروف عربي آنان را شاعران عرب مي‌نامند، از اين گذشته فرهنگ‌هاي لغت معروف مثل بريتانيكا، امريكانا را بگشاييد و مدخل پورسينا را نگاه كنيد نوشته است: فيلسوف عرب. طبيعي است كه مقابله با اين ثروت‌هاي فرهنگي به عهده مديريت فرهنگي كشور است ولي اينچنين كه ديده مي‌شود در اين زمينه فعاليتي كه چشمگير باشد و نشان دهد حركتي براي ممانعت از اين نوع اقدامات وجود دارد ديده نمي‌شود.
كتاب «مسالك‌الممالك» هم در حد خود اهميت بسياري دارد. كساني كه سعي در سرقت چهره‌هاي بزرگ فرهنگ ايراني دارند و كشورهاي مصنوعي كه در چند دهه اخير در گرداگرد ايران به وجود آمده‌اند كه حتي اشعار فارسي نظامي را از آرامگاه او حذف مي‌كنند و واكنش درخور توجهي از سوي ما ابراز نمي‌شود، نتيجه اين مي‌شود كه چشمداشت‌هاي بزرگ‌تري صورت مي‌گيرد كه نمونه بارز آن تحريف نام خليج فارس است، كه بايد توجه داشت كه از منظر جامعه‌شناسي و تاريخي به دقت در اين موضوع تامل كرد كه همه دست اندازي‌هاي تاريخي در طول هزاران سال با تغيير نام شروع شده است. هر سرزميني كه مورد توجه دست‌اندازان قرار مي‌گيرد نخست نام آن را به فرهنگ خود برمي‌گردانند. همين مشكل را در خصوص سرزمين‌هاي مجاور خليج فارس هم داريم كه كتاب‌هايي مثل «مسالك‌الممالك» استخري مي‌تواند دليل بارزي باشد بر حقي كه ايران از لحاظ تاريخي دارد و سندي معتبر براي ابطال ديدگاه‌هاي قوم‌گرايانه. ثبت اين‌گونه آثار كه برآمده از چهره‌هاي بزرگ فرهنگي ايران است كمترين تاثيري كه مي‌تواند داشته باشد اين است كه بعدها به لحاظ حقوقي سندي باشد براي دعوي بسياري از حقايقي كه ديگران به عمد كتمان مي‌كنند. در بسياري از بخش‌هاي آثار سعدي مي‌بينيم از نام پارس براي تمامي سرزمين ايران استفاده مي‌شود، بنابراين امروز مي‌توان بر اساس چنين مستندات و آثاري شاهد آورد كه هر كسي كه ايراني است، پارسي هم هست و پارس در حقيقت ايران است كه برخي منكر مودت و وحدتي در سراسر كشور هستند و بر طبل فرقه گرايي مي‌كوبند و گمان مي‌كنند از اين طريق مي‌توانند به مقاصد نادرستي كه در ذهن دارند، برسند. اما اين آثار سد و مانعي است درمقابل از ميان رفتن وحدت ملي و كمرنگ شدن همبستگي اقوام ايراني به يكديگر.
٭پژوهشگر و مترجم حوزه ادبيات