موازي‌كاري نهاد كتابخانه‌ها و ارشاد در خريد كتاب
چرا اسامي هيات انتخاب و خريد كتاب نهاد كتابخانه‌ها مشخص نيست؟
زينب كاظم‌خواه / صنعت نشر در كشور ما و در سال‌هاي اخير به سختي مي‌چرخد. ناشران زيادي كه چرخ زندگي‌شان از اين راه به كندي حركت مي‌كند به دليل مشكلات عديده در اين حوزه با مشكلات مالي مواجه شده‌اند. يكي از راه‌هايي كه اين چرخ را روان‌تر مي‌كند، خريد كتاب از سوي وزارت ارشاد و نهادهايي مانند نهاد كتابخانه‌هاي عمومي كشور است. گرچه در اين زمينه همچنان گلايه‌هايي از سوي ناشران مطرح مي‌شود مثلا اينكه از ناشران خاصي كتاب خريده مي‌شود، اما همين اندك كمك‌ها هم مي‌تواند به ناشران در گام برداشتن در اين جاده پرپيچ‌وخم كمك كند. وزارت ارشاد انگار گلايه‌هاي ناشران از عدم شفافيت خريد كتاب را شنيده بود و اين طور بود كه سال گذشته در اقدامي جالب براي نخستين‌بار هيات انتخاب و خريد كتاب در وزارت ارشاد را معرفي كرد. اين كار اقدامي بي‌سابقه از زمان تشكيل اين هيات در معاونت فرهنگي بود و منظور اين وزارتخانه از اين معرفي شفاف‌سازي وضعيت موجود بود. عملكرد غيرشفاف اين هيات در چند سال گذشته باعث بروز اختلاف‌هايي شده بود. تركيب اين هيات يكي از فهرست‌هاي ممنوعه‌اي بود كه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي سعي مي‌كرد از انتشار آن خودداري كند. اما سيدعباس صالحي، معاون امور فرهنگي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي در حكم‌هاي جداگانه‌اي كه توسط روابط‌عمومي اين معاونت در اختيار رسانه‌ها قرار داده شد كامران فاني، محمدعلي مهدوي‌راد، علي‌اصغر محمدخاني، علي اوجبي، محمدكاظم شمس، احمد كمالي‌نژاد، مصطفي اميدي و حجت‌الاسلام‌والمسلمين حميدرضا ارباب‌سليماني را به‌مدت دوسال به عنوان عضو «هيات انتخاب و خريد كتاب» منصوب كرد. اين هشت‌نفر تا دوسال در هياتي هستند كه يكي از موارد اختلاف‌نظر بين ناشران و معاونت فرهنگي وزارت ارشاد در چند سال گذشته بوده است.
يكي از نهادهاي ديگري كه از ناشران كتاب مي‌خرد نهاد كتابخانه‌هاي عمومي است. گرچه اين موضوع را مي‌توان نوعي موازي‌كاري با ارشاد در زمينه خريد كتاب دانست ولي از سوي ديگر مي‌تواند كورسوي اميدي براي ناشران در وضعيت بد اقتصادي‌شان باشد. در هفته‌هاي گذشته اداره كل منابع نهاد كتابخانه‌هاي عمومي كشور خبر از ارسال بسته ويژه قصه و رمان به كتابخانه‌هاي عمومي كشور داد. به گفته اين نهاد اين ليست با توجه به تقاضاي اعضاي كتابخانه‌هاي عمومي كشور به كتاب‌هاي حاوي قصه و رمان تهيه شده و اداره كل منابع نهاد كتابخانه‌ها، بعد از آن اقدام به ارسال بسته ويژه‌اي از كتاب‌هاي اين ژانر به كتابخانه‌هاي عمومي تحت پوشش نهاد كرده است. اين بسته شامل ۳۷ عنوان كتاب است كه براي ۲۱۴۰ كتابخانه ارسال شده اما عنوان كتاب‌ها اعلام نشده است و تنها اعلام شده كه اين بسته در بردارنده آثاري از ناشران مختلف كشور است كه در حوزه قصه و رمان داراي آثار پرشماري هستند.
محمد الهياري كه پيش از اين در كارنامه‌اش رياست اداره كتاب وزارت ارشاد را داشته است، معاون توسعه كتابخانه‌ها و كتابخواني نهاد كتابخانه‌هاي عمومي كشور است، با او درباره اين بسته و انتخاب كتاب‌هايي كه در اين ليست قرار دارند صحبت كرده‌ايم. يكي از نكاتي كه شايد ذهن عده زيادي را به خود مشغول كرده باشد اين است كه انتخاب كتاب‌ها در بسته رمان و قصه بر چه مبنايي است كه الهياري مي‌گويد به طور كلي ميزان درخواست و امانت كتب رده «ادبيات» و زيرشاخه آن «ادبيات داستاني» در كتابخانه‌هاي عمومي بالاست و در اكثر مواقع درصدر رده‌هاي پرامانت كتابخانه‌اي قرار دارند. همين استقبال زياد اعضا اقتضا مي‌كند تا نگاه ويژه‌اي به خريد اين دسته از كتب وجود داشته باشد. لذا نهاد براي خريد كتب ادبيات داستاني، هم به تازه‌هاي نشر در اين حوزه توجه دارد و هم به درخواست و نياز اعضا و كتابداران. در همين راستا يكي از سياست‌هاي جديد نهاد، مشاركت كتابداران در انتخاب و خريد منابع براي كتابخانه‌هاست كه تاكنون در دو مرحله اين نظرخواهي انجام شده است. اين دو نظرخواهي هم به صورت موضوعي و هم مصداقي بوده و تلاش شده تا از اين طريق منابع مورد نياز اعضاي كتابخانه‌ها با واسطه كتابداران دريافت شده و در خريد منابع مورد توجه قرار گيرد. گزارش‌هاي سامانه مديريت كتابخانه‌هاي عمومي كشور به نام «سامان» هم تاييد مي‌كند كه كتاب‌هاي اين بسته مورد تقاضاي اعضاي كتابخانه‌هاي سراسر كشور بوده است. به طوري كه از زمان رسيدن اين كتاب‌ها به كتابخانه‌ها، اين عناوين در صدر پرامانت‌ها قرار گرفته‌اند.»يكي از مواردي كه ناشران در سال‌هاي اخير در مورد خريد كتاب اعتراض داشته‌اند رعايت نكردن عدالت در خريد كتاب است. اگر با ناشران در اين مورد صحبت كنيم آنها ترجيح مي‌دهند كه اين حرف‌ها فقط در حد يك درددل بماند و پاي‌شان به هيچ خبر و گزارشي باز نشود. ناشري مي‌گفت كه در سال گذشته 200 عنوان كتاب چاپ كرده اما فقط سه عنوان كتاب از او خريداري شده است. اما الهياري در اين‌باره مي‌گويد كه نگاه ما در خريد منابع معطوف به محتواي اثر است و چنانچه كتابي به لحاظ محتوا، مورد نياز عموم مردم تشخيص داده شود؛ نسبت به سفارش و خريد آن اقدام لازم صورت مي‌گيرد. ضمن آنكه اگر محدوديت مالي و گنجايش قفسه كتابخانه‌ها نبود، نهاد تمايل داشت خريد خود از ناشران را گسترده‌تر كند. نكته ديگر آنكه فرآيند مستمري در اصلاح مسير خريد وجود دارد كه از ثمره بازخوردگيري از ميزان امانت منابع ارسالي مورد نياز بودن يا نبودن خريدهاي صورت گرفته را محك مي‌زنيم و در صورت نياز در رويه خريد منابع تجديدنظر شده و اين روند اصلاح مي‌شود.
معاون توسعه نهاد همچنين در پاسخ به اين سوال كه آيا در فهرست خريد از ناشران، نويسندگاني هستند كه كتاب‌هاي‌شان با وجود داشتن مجوز انتشار از وزارت ارشاد؛ در خريد ناديده گرفته شوند؟ به بيان ديگر آيا در اين زمينه فهرستي از نويسندگان وجود دارد كه از آنها كتاب خريداري نشود؟ اين موضوع را تكذيب كرده و تاكيد دارد كه ملاك در ارزيابي عمومي بودن محتواي آثار است و چنين فهرستي در نهاد وجود ندارد.
يكي از ملاك‌هاي خريد كتاب از سوي وزارت ارشاد اولويت‌سنجي و در درجه بعد بودجه است. هيات انتخابي كه نام‌شان از سوي ارشاد اعلام شده با توجه به نيازهاي مخاطبان، آثار ناشران را انتخاب مي‌كنند. نهاد كتابخانه‌ها هم تقريبا همين شيوه را دنبال مي‌كند. به گفته الهياري ارسال منابع با شيوه‌هاي مشخصي از سوي اداره كل منابع نهاد صورت مي‌گيرد كه بخشي از آن مربوط به خريد مستمر نهاد از ناشران است كه براي پاسخگويي به سلايق و سنين مختلف به صورت بسته‌هاي ماهانه در قالب نورسيده‌ها به همراه يك دفترچه معرفي و خلاصه به كتابخانه‌ها ارسال شده و بخشي نيز در قالب بسته‌هاي ويژه موضوعي و مناسبتي آماده‌سازي و ارسال مي‌شوند. بسته‌هاي ارسالي امسال تاكنون بسته ويژه كودك و نوجوان، بسته ويژه دفاع مقدس و آخرين بسته موضوعي نيز بسته ويژه قصه و رمان بود كه همزمان با 24 آبانماه روز كتاب و كتابخواني و كتابدار در تمامي كتابخانه‌هاي عمومي سراسر كشور در اختيار مراجعه‌كنندگان قرار گرفت.
به گفته الهياري اصلي‌ترين ملاك خريد، نياز مخاطبان است كه با مطالعه پيمايش‌هاي ملي، بررسي رده‌هاي پرامانت كتابخانه‌هاي عمومي كشور، رصد كارشناسان اداره كل منابع و نظرسنجي از كتابداران شناسايي مي‌شود. ملاك دوم قابل استفاده بودن كتاب براي عموم مردم است. لذا كتب تخصصي و آموزشي از دايره انتخاب خارج مي‌شوند و كتابخانه عمومي عهده‌دار ارايه آنها نيست. نكته ديگري كه لازم به ذكر است محدوديت نهاد به لحاظ مالي و گنجايش مخازن كتابخانه‌هاست. در واقع با وجود اين محدوديت‌ها چاره‌اي جز اين نيست تا نهاد به انتخاب برترين كتاب از ميان كتب مشابه در يك موضوع بپردازد و اثري را كه عموميت بيشتري دارد و محتواي غني‌تري دارد جهت خريد انتخاب كند.
اما يكي از نكاتي كه در اين زمينه نامشخص است اسامي هيات انتخاب و خريد كتاب در اين نهاد است، برخلاف وزارت ارشاد اعضاي اين هيات مشخص نيستند گرچه الهياري مي‌گويد كه در اين زمينه مخفيكاري وجود ندارد و براي خريد كتاب نهاد چون كارگروه‌هاي مختلفي دارد كه هر چند وقت يك بار تغيير مي‌كنند شايد به اين خاطر اسامي‌شان اعلام نشده باشد. ولي با انجام تغييرات جديد ممكن است كه اسامي را اعلام كنيم چراكه تاكنون اين‌طور نبوده كه نخواهند اسامي را اعلام كنند.