رييس پژوهشكده باستان‌شناسي: هيچ استعلامي از ما نشده است
عبور آزاد راه‌آبيك- چرمشهر از مراكز باستاني فلات مركزي
فرزانه قبادي/ ماشين‌ها مشغول كارند، در محدوده‌اي كه به تعبير باستان‌شناساني كه سال‌ها در فلات مركزي ايران حفاري و كاوش انجام داده‌اند «گل باستان‌شناسي پيش از تاريخ فلات مركزي ايران» است. حضور بولدوزرها و ماشين‌هاي راه‌سازي در چنين محوطه‌اي مي‌تواند موجب نگراني هر كسي باشد كه بر اهميت چنين منطقه‌اي و آثاري كه احتمال وجودشان زير چرخ‌هاي ماشين‌هاي راه‌سازي وجود دارد، آگاه است. پروژه آزادراه «آبيك- چرمشهر» كه كلنگ افتتاحش را اسحاق جهانگيري در نخستين روز تيرماه 94 به زمين زد، قرار است موجب كاهش طول مسير و كاهش بار ترافيكي و كاهش زمان سفر شود. پروژه‌اي كه به طول 158 كيلومتر و با اعتباري بالغ بر 24 هزار ميليارد ريال، يكي از پروژه‌هاي مهم در دولت يازدهم است و قرار است ترافيك پنج شهر را دور بزند. اما در هيچ كدام از خبرهاي منتشر شده در مورد اين آزادراه نيامده است كه اين پروژه عظيم عمراني قرار است از مهم‌ترين مراكز باستاني پيش از تاريخ فلات مركزي هم عبور كنند. دشت ورامين و دشت ري و دشت ساوجبلاغ و دشت قزوين، در مسير اين آزادراه قرار دارند كه مهم‌ترين مراكز باستان‌شناسي پيش از تاريخ فلات مركزي ايران هستند كه به گفته باستان‌شناسان قدم به قدم آن آثار تاريخي وجود دارد، اما به گفته مدير مركز باستان‌شناسي استان تهران هيچ گونه استعلامي از ميراث فرهنگي استان تهران براي اين پروژه انجام نشده است. بر اساس بند ج ماده ۱۱۴ قانون برنامه پنج‌ساله چهارم كليه وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و موسسات دولتي موظفند قبل از اجراي پروژه‌هاي بزرگ عمراني و در مرحله امكان‌سنجي و مكان‌يابي نسبت به انجام مطالعات
فرهنگي – تاريخي «ميراث فرهنگي» در آن خصوص اقدام كنند و در طراحي و مكان‌يابي پروژه‌هاي ياد شده با توجه به نتايج مطالعات عمل كنند. اما در پروژه مذكور هيچ‌گونه استعلامي از ارگان‌هاي مرتبط با ميراث فرهنگي همچون اداره كل ميراث فرهنگي استان تهران و پژوهشكده باستان‌شناسي صورت نگرفته است. محمدرضا نعمتي مدير مركز باستان‌شناسي استان تهران به «اعتماد» مي‌گويد: «ما با وزارت راه نامه‌نگاري كرده‌ايم و اعلام كرده‌ايم كه يك كار پژوهشي بايد در منطقه انجام شود، كه در صورت نياز كاوش و گمانه‌زني در منطقه آغاز شود. در صورتي كه وزارت راه پاسخ نامه ما را بدهد، ما براي پژوهشگاه ارسال مي‌كنيم تا مراحل مربوط به بررسي‌هاي باستان‌شناسان هم طي شود. هنوز پاسخي از وزارت راه براي ما ارسال نشده است. اما يكي از دوستان حفاظت فيزيكي سازمان از منطقه بازديد و اعلام كرده‌اند هيچ تپه و محوطه باستاني در اين محدوده وجود ندارد، هرچند ممكن است در صورت پيشرفت پروژه اين اتفاق بيفتد.» عباس آخوندي در مراسم كلنگ زني اين پروژه اعلام كرده بود: «تلاش دولت اين است كه در سريع‌ترين زمان ممكن آن را به ثمر برساند.» شايد اين شتابزدگي دولت مجالي براي توجه به آثار تاريخي احتمالي موجود در مسير پروژه باقي نگذاشت، كه قانون مهمي كه براي حفاظت از آثار تاريخي تصويب شده است را ناديده گرفته‌اند. آبان ماه سال گذشته اين پروژه پس از تصويب هيات دولت به قرارگاه خاتم واگذار شد و قرار است فاز اول آن در مسيري بيش از ۴۲ كيلومتر تكميل شود. اما اين پروژه تنها پروژه اين منطقه نيست كه بدون در نظر گرفتن اهميت تاريخي و باستاني منطقه تكميل مي‌شود. نعمتي در مورد پروژه تعريض جاده‌اي كه از ورامين به چرمشهر متصل مي‌شد مي‌گويد: «در سال 91 براي اين پروژه از ميراث فرهنگي استعلام گرفته شد، بازديد و بررسي كارشناسان هم در منطقه انجام شد كه اعلام كرديم منطقه بايد مورد كاوش قرار بگيرد، اما با وجود اعلام ما و نامه‌نگاري‌هايي كه با اداره راه ورامين و استان تهران داشتيم، محوطه باستاني كه در ابتداي اين راه قرار داشت را با بولدوزر تخريب كردند و يك تپه باستاني شش هزار ساله به نام «تپه فخرآباد» هم در اين محدوده قرار داشت كه در جريان اين پروژه از بين رفت. ما شكايت‌هايي هم تنظيم كرديم، اما شكايت ما ارجاع شد به دادگستري جوادآباد، كه با سازمان ميراث فرهنگي همكاري لازم را نداشتند و پرونده اين پروژه به نفع وزارت راه بسته شد.» نعمتي دليل بي‌توجهي به تذكرات ميراث فرهنگي را در زمينه حفظ آثار موجود در مسير پروژه‌هاي عمراني اين‌طور ذكر مي‌كند: «به دليل اينكه ميراث فرهنگي بودجه كافي براي حفاري و گمانه‌زني در چنين مناطقي ندارد، ما از وزارتخانه‌هاي ذيربط درخواست مي‌كنيم كه هزينه‌هاي مرتبط با آن را پرداخت كنند و همين باعث مي‌شود به اين قانون بي‌توجهي كنند. اين قانون مصوبه سال 82 هيات وزيران است و همه ارگان‌ها از آن خبر دارند و مي‌دانند كه قبل از آغاز پروژه بايد از ميراث فرهنگي استعلام كنند، اما توجه جدي به اين موضوع ندارند. ما در استان تهران اين مشكل را زياد داريم، يا استعلام انجام مي‌شود و به نامه‌هاي ما مبني بر نياز به گمانه‌زني در منطقه، به دليل اينكه بايد هزينه‌هاي گمانه‌زني را پرداخت كنند، بي‌توجهي مي‌كنند يا به طور كلي از ابتدا هيچ استعلامي انجام نمي‌شود. به طور مثال در تپه «سياه ده» فيروز كوه براي اجراي پروژه فيبر نوري يك تپه باستاني، با اينكه ما مانع اجراي پروژه شده بوديم، از تعطيلات خرداد ماه استفاده كردند و مسير فيبر نوري را از بين اين تپه باستاني عبور دادند.» تپه سياه‌ده يكي از چند تپه باستاني فيروز كوه است كه آثار آن گواهي مي‌دهند كه قدمت آن مربوط به هزاره اول قبل از ميلاد است. حميده چوبك، رييس پژوهشكده باستان‌شناسي در مورد اجراي اين پروژه به «اعتماد» گفت: «در رابطه با اين پروژه هيچ استعلامي از سازمان و پژوهشگاه ميراث فرهنگي نشده است. اين در صورتي است كه ما به معاونين استانداري‌هاي سراسر كشور نامه‌اي ارسال و اعلام كرديم در صورت اجراي هرگونه پروژه عمراني در مناطق مختلف، بايد با سازمان ميراث فرهنگي و پژوهشكده باستان‌شناسي هماهنگي صورت گيرد. اما تنها ارگاني كه در اين زمينه با ما همكاري كرده است وزارت نيرو است كه براي پروژه‌هاي گازرساني و اقدامات ديگر هماهنگ با ما عمل مي‌كنند. اما در مورد وزارت راه معمولا با مشكل مواجهيم. براي اين پروژه مشخص هم با معاونت وزارت راه مكاتبه كرده‌ايم و منتظر نتيجه هستيم.» عليرضا سرداري، مسوول بخش نجات‌بخشي پژوهشكده باستان‌شناسي در مورد استعلام از سازمان ميراث فرهنگي مي‌گويد: «زماني كه از سازمان استعلام مي‌شود و مطالعات اوليه در مورد منطقه‌اي كه براي انجام فعاليت عمراني در نظر گرفته شده است، سه حالت پيش مي‌آيد، يا به دليل اهميت آثار موجود در منطقه با شروع پروژه مخالفت مي‌كنيم، يا موافقت مشروط يا به طور كامل موافقت مي‌كنيم. موافقت مشروط ما به اين شكل خواهد بود كه اعلام مي‌كنيم در صورتي كه مسير اجراي پروژه تغيير كند با اجراي آن موافق هستيم. اما پروژه‌هايي مثل سد‌سازي، چنانچه ثابت شود كه در منطقه‌اي با آثار باستاني قرار دارند، بايد كلا متوقف شوند و پس از انجام كاوش و بررسي‌هاي باستان‌شناسان، پروژه از سر گرفته شود.»سرداري در مورد اجراي پروژه‌هاي نجات بخشي در كشور مي‌گويد: «ما پروژه‌هاي فراواني در جهت حفظ آثار و محوطه‌هاي تاريخي و باستاني داريم، اما بايد به اين نكته توجه كنيم كه 98 درصد پروژه‌هايي كه با نام نجات‌بخشي انجام مي‌شود چندان با استانداردهاي نجات بخشي همخواني ندارند. به دليل اينكه صرفا به نجات بخشي از آثار و انجام مطالعاتي در منطقه محدود مي‌شوند و به دليل كمبود بودجه طبق استانداردهاي نجات‌بخشي پيش نمي‌روند. نجات‌بخشي به اين معناست كه كلا اثري را از نابودي نجات دهيم. مثل كليساي «زر زر» در ماكو كه به طور كلي جابه‌جا شد تا از آسيب نجات پيدا كند. در صورتي كه به دليل هزينه‌هاي بالايي كه كاوش‌هاي باستان‌شناسي دارند و همچنين تعجيل در اجراي پروژه‌هاي عمراني ما به يك كاوش و بررسي ساده اكتفا مي‌كنيم.»به هر روي چند سالي است كه توسعه و ملزومات آن به جان آثار تاريخي‌مان افتاده، از برج‌هايي كه بر ويرانه خانه‌هاي تاريخي جان مي‌گيرند و بالا مي‌روند، تا جاده‌هايي كه تاريخ روزهاي دور را زير آسفالت‌هاي كم‌رمق‌شان مدفون مي‌كنند و سدهايي كه آب مي‌بندند به تمام پيشينه تاريخي غني يك ملت. اين روزها توسعه براي ما از مسير گردشگري و ميراث فرهنگي عبور نمي‌كند، بلكه از روي آن مي‌گذرد و با قدرت پا مي‌گذارد روي آثاري كه جهان حسرت داشتنش را در دل دارد. آزاد راه آبيك به چرمشهر هم با كش و قوس‌ها و بايد و نبايد‌ها به پايان مي‌رسد و زمستاني سخت شايد بر دغدغه‌مندان حوزه ميراث فرهنگي بگذرد، اما روسياهي‌اش مي‌ماند به جاده‌هايي كه قرار است راه‌ها را نزديك كنند و ترافيك‌ها را دور بزنند اما ملتي را از تاريخ خود دور مي‌كند و قوانين را دور مي‌زنند.