واكنش وزارت راه به عبور آزادراه آبيك- چرمشهر از ميان محوطه‌هاي باستاني فلات مركزي ايران
سمفوني ناهماهنگ ارگان‌ها و پروژه‌هاي عظيم
فرزانه قبادي/ جنجال آبگيري سد سيوند و خطراتي كه آثار تاريخي منطقه را تهديد مي‌كرد را همه فعالان حوزه ميراث فرهنگي به خاطر دارند، هر چند كه به دليل ثبت پاسارگارد در فهرست ميراث جهاني يونسكو حساسيت بيشتري روي اين اثر ملي وجود داشت، اما اين موضوع از اهميت باقي آثار موجود در نقاط ديگر كشور كم نمي‌كند. هر بار كه پروژه عمراني بزرگي افتتاح مي‌شود، گلنگ نگراني‌ها هم به زمين زده مي‌شود، اما اينكه چقدر با توسل به قوانين مي‌شود به نتيجه رسيد و آثار تاريخي را كه قرباني توسعه مي‌شوند، نجات داد، سوالي است كه شايد قرار است سال‌ها بي‌جواب بماند. در پروژه سد سيوند، با وجود شكايت از پرويز فتاح (وزير وقت نيرو) و اسفنديار رحيم‌مشايي (رييس وقت سازمان ميراث فرهنگي) به دليل ساخت و صدور مجوز آبگيري سد سيوند، اين سد آبگيري شد و تبديل به نمادي شد براي نگراني‌هايي كه در مقابل توسعه بي‌نتيجه مي‌مانند. حالا باز هم گذر توسعه به ميراث فرهنگي افتاده؛ آزادراه آبيك به چرمشهر از مهم‌ترين پروژه‌هاي دولت يازدهم گذرش به مهم‌ترين مناطق تاريخي فلات مركزي افتاده است. مسوولان ميراث فرهنگي استان تهران اعتقادي به پاسخگويي به رسانه‌ها ندارند، مسوولان سازمان ميراث فرهنگي از اجراي چنين پروژه‌اي بي‌اطلاعند، مسوولان وزارت راه مي‌گويند ميراث فرهنگي به ما مراجعه نكرده و هيچ تذكري به ما داده نشده است. پژوهشگاه ميراث فرهنگي در انتظار استعلام‌هايي است كه بايد قبل از شروع پروژه‌هاي عمراني گرفته شود. كارشناسان مي‌خواهند ناشناس باقي بمانند، انتقادها بايد از سوي كساني مطرح شود كه نمي‌خواهند نام‌شان فاش شود و در اين ميان لودر‌ها و ماشين‌هاي راهسازي همچنان مشغول كارند و پروژه در حال پيشروي است. مسوولان مي‌گويند نامه‌نگاري كرده‌ايم، اما هنوز دقيقا از محل اجراي پروژه اطلاعي ندارند، مسوولان ميراث فرهنگي شهرري نماينده‌اي را براي بررسي موضوع به منطقه مي‌فرستند، اما اين نماينده يك باستان شناس نيست، بلكه يكي از نيروهاي حفاظت فيزيكي شهر ري است كه پس از بازديد چند دقيقه‌اي از منطقه با قاطعيت اعلام مي‌كند كه هيچ تپه باستاني در منطقه وجود ندارد. صداي كاميون‌ها همچنان بلند است و جاده‌اي كه به زودي متولد مي‌شود قرار است ترافيك شهرهاي اطراف را دور بزند.
قانون مي‌گويد: « تمام وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و موسسات دولتي موظفند قبل از اجراي پروژه‌هاي بزرگ عمراني و در مرحله امكان‌سنجي و مكان‌يابي نسبت به انجام مطالعات فرهنگي - تاريخي « ميراث فرهنگي» در آن خصوص اقدام كنند.» اما پروژه‌هاي عظيم عمراني با شعارهاي رنگارنگ و اعتبارات چند ميلياردي متولد مي‌شوند و به بار مي‌نشينند، بدون اينكه به مطالعات فرهنگي و تاريخي توجه كنند. نمونه چنين پروژه‌هايي پروژه آزادراه آبيك به چرمشهر است كه گزارشي هم در «اعتماد» در اين رابطه منتشر شد. پروژه‌اي كه از مناطق باستاني فلات مركزي ايران عبور مي‌كند، بدون اينكه مطالعات تاريخي و باستاني در آن صورت گرفته باشد. اما سخنان مسوولان پروژه و مسوولان ميراث فرهنگي پر از تناقض و تضاد است. مسوول اجرايي پروژه مي‌گويد: «ما براي آثار ملي نگران هستيم و در اجراي پروژه‌هاي‌مان به اين موضوع توجه ويژه داريم.» اما مسوولان ميراث فرهنگي مي‌گويند: « هيچ استعلام و هماهنگي با پژوهشكده ميراث فرهنگي و
ميراث فرهنگي استان تهران انجام نشده است.» كنار هم گذاشتن صحبت‌هاي مسوولان و ديدن تصاوير محل اجراي پروژه و اهميتي كه دولت يازدهم براي اين پروژه و تسريع در انجام آن قايل است، هر كدام ساز خود را مي‌زنند و در ميان سمفوني ناهماهنگ ارگان‌ها و ادارات و پروژه‌هاي عظيم عمراني، ممكن است بخشي از تاريخ كشورمان قرباني شود.
مسوول اجرايي پروژه: خط قرمز پروژه‌هاي آزادراهي، محيط زيست و ميراث فرهنگي است
فرهود احمدي، مجري پروژه آزادراه جنوبي تهران در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد: «خطوط قرمز ما در پروژه‌هاي آزادراهي محيط زيست و ميراث فرهنگي و صنايع بالادستي مثل نفت و گاز و مخابرات هستند. ما قبل از اينكه هرگونه اقدامي در اين پروژه‌ها صورت بدهيم، با توجه به طبيعت مشاركتي پروژه‌هاي ملي، طرح مصوب مسير را با استانداري‌هاي هر استان هماهنگ مي‌كنيم. در اين پروژه هم، از آنجايي كه بيشترين بخش پروژه در استان تهران است، ما در دفتر استاندار چندين جلسه داشتيم، دو جلسه با شخص آقاي استاندار و يك جلسه با معاون عمراني ايشان و بعد از آن با ارگان‌ها به‌طورمستقيم وارد گفت‌وگو شديم. صورت‌جلسات اين جلسات ما به همراه سي‌دي مسير آزادراه جنوب تهران، براي تمامي ارگان‌ها از جمله ميراث فرهنگي ارسال شد.» احمدي ضمن اشاره به اينكه اين پروژه را معاون اول رييس جمهور در روز اول تيرماه افتتاح كرد، مي‌گويد: «پروژه ما در حال انجام بود تا اينكه آبان ماه گذشته آقاي خسروآبادي، مدير ميراث فرهنگي استان تهران، نامه‌اي را براي ما ارسال كردند با اين مضمون كه آقاي اديبزاده را به عنوان كارشناس باستان‌شناسي به ما معرفي كردند، تا از پروژه بازديد كنند تا چنانچه آثاري در مسير وجود دارد ما را به موقع آگاه كنند.» احمدي اشاره‌اي به استعلام از سازمان ميراث فرهنگي يا پژوهشكده باستان‌شناسي نمي‌كند اما با قاطعيت مي‌گويد: «تا جايي كه من مطلع هستم هيچ گونه مراجعه‌اي از سوي سازمان ميراث فرهنگي به پروژه انجام نشده است، در صورتي كه كارشناسان منابع طبيعي به كرات در محل پروژه حاضر مي‌شوند، دوستان از سازمان آب و شركت نفت در محل پروژه رفت و آمد دارند و بر روند پروژه نظارت دارند. ما تا به حال مستقيما با ميراث فرهنگي در ارتباط نبوديم. فقط جلساتي را با استاندار داشتيم كه تمام مديران كل استان دعوت بودند، در اين جلسات به همه دوستان يادآوري شد كه اگر مورد خاصي را در مسير پروژه تشخيص مي‌دهند، اعلام كنند. در حال حاضر هم پروژه در حال اجراست، تا امروز ما هيچ ارتباط خاصي با ميراث فرهنگي نداشتيم، فقط چند جلسه با نماينده‌اي كه اداره كل ميراث تهران معرفي كرده بود داشتيم. آقاي اديبزاده اگر مطلب خاصي بود، اعلام مي‌كردند.» مجري پروژه آزادراه جنوبي تهران در پايان ضمن تاكيد بر اينكه خط قرمز پروژه‌هاي عظيم عمراني ميراث فرهنگي و محيط زيست است، گفت: «از جانب وزارت راه اعلام مي‌كنم كه هر اقدامي براي حفاظت از آثار تاريخي نياز باشد، از اينكه ما را مطلع كنند، استقبال مي‌كنيم هر چند كه ما تا به حال سه جلسه با دوستان ميراث فرهنگي داشتيم و هيچ نكته‌اي مبني بر اينكه احتمالا آثار ملي خاصي در مسير ما وجود داشته باشد به ما اعلام نشده است.»
كارشناس باستان‌شناسي ميراث فرهنگي استان تهران: در مرحله مذاكره‌ايم
مرتضي اديبزاده از جانب رجبعلي خسرو آبادي، مديركل ميراث فرهنگي استان تهران به عنوان ناظر اجرايي بخش پژوهشي پروژه به مسوولان اجرايي معرفي شده است، اما در مورد جلسات متعددي كه احمدي از آن سخن مي‌گفت اظهار بي‌اطلاعي مي‌كند و عنوان مي‌كند: «تنها جلسه‌اي كه داشتيم هفته گذشته بود كه در دفتر ميراث تهران جلسه‌اي با حضور مسوولان اجرايي پروژه داشتيم و طي آن از آنجايي كه اين پروژه ملي است و چند استان را در بر مي‌گيرد، پيگيري آن را به پژوهشكده باستان باستان‌شناسي سازمان واگذار كرديم.» اديبزاده در مورد توجه به قانون موجود در مورد هماهنگي با ميراث فرهنگي پيش از شروع پروژه مي‌گويد: «اين پروژه از ابتدا از هيچ كدام از ارگان‌هاي مسوول استعلام نشده بود، مسوولان ميراث فرهنگي استان تهران زماني كه متوجه اين پروژه شدند، از طرف ميراث تهران با مسوولان پروژه نامه‌نگاري كردند و زماني كه كار به جريان افتاد پيگيري‌هاي بعدي را به پژوهشكده باستان‌شناسي سپرديم.» اما اينكه چقدر احتمال وجود آثار تاريخي در اين محدوده وجود دارد را اديبزاده اينطور پاسخ مي‌دهد:
« از آنجايي كه اين طرح ملي است و در سطح گسترده انجام مي‌شود، معمولا احتمال وجود آثار تاريخي در مسير آن وجود دارد، قطعا آثاري را در مسير داريم به اين دليل كه اين محور يك محور تاريخي و باستاني است، و تعداد زيادي تپه و محوطه باستاني در آن محدوده قرار دارند.» اديبزاده در مورد اينكه آيا تنها دليل بي‌توجهي به قانوني كه مجريان را ملزم به مطالعات فرهنگي و تاريخي مي‌كند، موضوع بودجه است، مي‌گويد: «طبق قانون بودجه، بايد در تعيين بودجه فاز مطالعاتي پروژه‌هاي عمراني و ملي، هزينه‌هاي مربوط به كاوش‌هاي باستاني را در نظر بگيرند، مطالعات باستان‌شناسي بخشي از هزينه مطالعاتي پروژه‌هاست. متاسفانه بعضي از پيمانكاران به قوانين و مقررات آشنايي كامل ندارند و ناظران و كارفرماها هم اين موارد را به آنها گوشزد نمي‌كنند. ما در بحث استعلام با صنايع و معادن هم اين مشكل را داريم، معادني كه در سطح استان تهران، مجوز اكتشاف و بهره‌برداري برايشان صادر مي‌شود، محدوده بسيار بزرگي را در بر مي‌گيرند و احتمال وجود آثار تاريخي شناسايي نشده در محدوده آنها وجود دارد. اما از ما استعلام نمي‌كنند و تنها رونوشتي براي ميراث فرهنگي مي‌فرستند تا سازمان در جريان باشد. وقتي پيگيري كرديم اين موضوع را عنوان كردند كه ما از كارشناسان و كارگران معدن تعهد مي‌گيريم كه اگر به آثار تاريخي برخورد كردند به ميراث فرهنگي اطلاع بدهند، اما تا به حال ما حتي يك مورد هم نداشتيم كه كسي مراجعه كند و بگويد در معدن هنگام خاكبرداري به آثار تاريخي برخورد كردم. ضمن اينكه ممكن است در طول اجراي پروژه يا انجام حفاري اين آثار را تخريب كنند.»
اديبزاده در مورد راهكار قانوني براي حل چنين مسائلي مي‌گويد: «در مورد بسياري از اين پرونده‌ها طرح شكايت كرديم و در مراحل قانوني پيگيري كرده‌ايم، در مورد پروژه آزادراه آبيك به چرمشهر چون هنوز وارد فاز اجرايي نشده‌اند، مي‌توانيم كار مطالعاتي انجام دهيم و با مديران اجرايي توافق كرده‌ايم تا مطالعات باستان‌شناسي انجام دهيم. فعلا در حد مذاكره با مسوولان پروژه پيش‌رفته‌ايم، روند اجرايي آن بعد از مذاكرات و جلساتي كه قرار است با پژوهشكده باستان‌شناسي برگزار شود، مشخص خواهد شد.»
سيامك سرلك، باستان‌شناس:
نوشدارو بعد از مرگ سهراب
سيامك سرلك سال‌ها در منطقه فلات مركزي كاوش‌هاي باستان‌شناسي انجام داده و به اهميت اين منطقه كاملا اشراف دارد، در مورد اجراي اين پروژه در محدوده تاريخي فلات مركزي مي‌گويد: «اينكه عنوان شده است كه بحث مطالعاتي اين پروژه به پژوهشكده باستان‌شناسي واگذار شود، نوشدارو بعد از مرگ سهراب است. ما نمي‌دانيم بخشي از اين پروژه كه تا به حال پيش رفته چه خساراتي به آثار موجود در منطقه وارد كرده است. هر محوطه تاريخي كه صدمه ببيند، بخشي از هويت تاريخي كشور از بين مي‌رود. اما در مورد اين پروژه چون هيچ نقشه‌اي به ما ارايه نشده است، نمي‌توانيم به‌طور مشخص درمورد مسير پروژه نظر بدهيم، اما چيزي كه مسلم است اين است كه مسير اين پروژه در حاشيه فلات مركزي ايران و از دشت‌هاي ورامين و ري و ساوجبلاغ و قزوين عبور مي‌كند. اين دشت‌ها يكي از مراكز فرهنگي ما در مطالعات پيش از تاريخ حوزه فلات مركزي است و از اهميت بالايي برخوردارند. ما در اين منطقه تراكم آثار در دوره‌هاي مختلف داريم.» سرلك در مورد واژه استعلام مي‌گويد، استفاده از اين واژه درست نيست به اين دليل كه بعضي ارگان‌ها با استفاده از اين واژه قانون را دور مي‌زنند: «پروژه‌هاي عمراني بايد از قالب استعلام خارج شوند، بايد طبق قوانين و ضوابط عمل كنند و در مرحله امكان سنجي طرح‌هاي خود را ارايه دهند، استعلام زماني است كه فرد مي‌خواهد يك مرغداري احداث كند، نه زماني كه در منطقه وسيع ساخت‌و‌ساز انجام مي‌شود. بسياري از پروژه‌هاي بزرگ عمراني با يك استعلام ساده از ادارات كل ميراث فرهنگي استان‌ها كارشان را پيش مي‌برند. در مسير انتقال نفت نايين، كاشان، قم به شهر ري، محدوده‌اي است به طول 425 كيلومتر، شركت نفت به عنوان مسوول پروژه، يك استعلام از اداره كل ميراث فرهنگي استان اصفهان گرفت و بعد از تاييد اين اداره 200 كيلومتر از اين مسير را حفر كانال كرد. بدون اينكه پژوهشگاه متوجه شود.» پروژه آزادراه آبيك به چرمشهر همچنان در حال اجراست و تناقض‌گويي‌ها هم همچنان ادامه دارد و ظاهرا هيچ كس در اين بين مقصر نيست.