اطلس مال، صاحبقرانيه را تعطيل كرد
معاون سازمان ميراث فرهنگي: منشا احتمالي ترك‌هاي كاخ صاحبقرانيه
پروژه اطلس مال است
فرزانه قبادي
آبان ماه سال 93 بود كه ترك‌هاي كاخ صاحبقرانيه بر صدر خبرها نشست و فعالان و مسوولان ميراث فرهنگي را نگران كرد. كاخ قاجارها و يكي از بناهاي بسيار مهم تهران ترك برداشته بود و هر كس دليل آن را يك چيز مي‌دانست. آن روزها شايد كمتر كسي تصور مي‌كرد پروژه عظيمي كه در نزديكي كاخ در حال متولد شدن بود، عامل ايجاد ترك‌ها باشد. پروژه اطلس مال كه مالك آن شركت باغ فردوس ايرانيان است؛ شركتي كه ٤٠درصد سهام آن متعلق به موسسه صندوق بيمه تامين اجتماعي روستاييان و عشاير و ٦٠درصد سهامش متعلق به گروه شركت‌هاي ساختماني ايرانيان اطلس است، در سال 90 زمين اين پروژه را از سازمان املاك و مستغلات شهرداري تهران خريداري كرد و براي كاربري تجاري و اداري مجوز ساخت گرفت. اما اينها اتفاقاتي بود كه روي زمين در حال وقوع بود، زير زمين از چشم طراحان مخفي مانده بود، قنات‌هايي كه در محدوده نياوران قرار داشتند در مرحله گودبرداري مغفول ماندند و همين موضوع باعث شد تا آب اين قنات‌ها پشت بتن‌هايي كه پايه‌هاي يكي از بزرگ‌ترين پروژه‌هاي تجاري تهران را تشكيل مي‌دادند، مسدود شده و به تدريج موجب نشست زمين منطقه شود.
طالبيان روز گذشته در گفت‌وگو با «اعتماد» در خصوص آسيب‌هايي كه به كاخ صاحبقرانيه وارد شده است، گفت: «در حال حاضر زمين محدوده كاخ نشست كرده و ترك‌هايي در كف و سقف كاخ ايجاد شده است. مطالعاتي را آغاز و بستر محدوده را مطالعه كرده‌ايم، يكي از احتمالاتي كه وجود دارد اين است كه اين ترك‌ها ناشي از تجمع آب قنات‌هايي باشد كه از زير اين بنا عبور مي‌كردند و به دليل ساخت مجموعه تجاري در جنوب مجموعه نياوران است، آب‌هاي قنات‌ها زير زمين جمع شده و پديده آب شستگي اتفاق افتاده و باعث نشست زمين شده است. مطالعات ما همچنان ادامه دارد تا علت دقيق اين موضوع بررسي شود. ممكن است اين اتفاق دلايل ديگري هم داشته باشد. موضوع قنات‌ها و دليل نشست زمين دلايلي است كه در بررسي‌هاي اوليه به دست آمده است. سطح كار زياد است و مستلزم اين است كه مطالعات گسترده‌اي صورت گيرد. از طرف ديگر به اين نكته هم بايد توجه كرد كه تنها بناي صاحبقرانيه در خطر نيست بلكه تمام اين محدوده در خطر است و ممكن است فرو نشست زمين در آن اتفاق بيفتد.»
عامل ترك‌هاي نياوران كه موجب تعطيلي اين كاخ منحصر به فرد در يك سال گذشته بود، ناشناخته بود، اما روز يكشنبه محمد حسن طالبيان در حاشيه نشست شوراي‌عالي شهرسازي به خبرگزاري صدا و سيما اعلام كرد: «متوجه شديم قنات‌هايي كه زير كاخ صاحبقرانيه قرار گرفته است به يك مجتمع به نام اطلس مال مي‌رسد كه گودي حدود 40-30 متري برداشت كرده و تمام آب‌ها پشت كاخ مسدود شده و آب‌ها برگشته و باعث شستن زمين شده است و تاثير زيادي بر افزايش سرعت لغزش زمين دارد. اين پروژه اصلا منطق ثبت ملي را رعايت نكرده است. ما شكايت را به شوراي‌عالي شهرسازي آورديم تا ببينيم از جهت حقوقي چه كسي مقصر است تا اين معضل حل شود و مردم از كاخ صاحبقرانيه با ايمني بيشتري بازديد كنند. «پروژه اطلس مال در حريم كاخ نياوران كه در فهرست آثار ملي ثبت شده است، ساخته شده و يكي از تخلفاتي كه در حوزه ميراث فرهنگي متوجه اين پروژه است، موضوع ارتفاع اين بناست كه بدون توجه به قرار گرفتن در حريم كاخ نياوران طراحي و اجرا شده است.
در حال حاضر اهمال در طراحي و ساخت پروژه عظيم تجاري در جنوب كاخ نياوران تنها اين بناي فاخر تاريخي را تهديد نمي‌كند بلكه تهديدي است براي تمامي منازل و بناهاي منطقه اما سوال اين است كه بايد با شرايط پيش آمده چه كرد؟ طالبيان در اين خصوص مي‌گويد: «بايد اين شرايط را مديريت كرد، بخشي از كار بايد توسط شهرداري انجام شود، به اين دليل كه از حوزه مسووليت ما خارج است، اما بخشي از اين موضوع را كه مربوط به مجموعه نياوران است را ما انجام مي‌دهيم. از جهت مهندسي تلاش خواهيم كرد بعد از اينكه به نتيجه رسيديم و تهديدات برطرف شد كار مرمت و استحكام بخشي بنا آغاز شود و اين بناي فاخر نجات پيدا كند. از زماني كه متوجه ترك‌ها شديم كاخ را تعطيل كرديم، تا خطري متوجه بازديد‌كنندگان از بنا نباشد، ترك‌ها بيشتر در كف زمين و سقف و ديواره‌ها و اطراف بنا ايجاد شده است. در ابتدا بخشي را كه خطر بيشتري براي بازديد‌كنندگان داشت تعطيل كرديم اما با افزايش ترك‌ها به‌طور كلي صاحبقرانيه تعطيل شد، در حال حاضر نزديك به يك سال است كه اين ترك‌ها موجب تعطيلي صاحبقرانيه شده است.»
اما بي‌توجهي به قنات‌ها هر روز گوشه‌اي از تهران حادثه مي‌آفريند و خبر نشست زمين در تهران خبر تازه‌اي نيست، حال اين‌بار گذر اين پديده به كاخ قاجارها افتاده و چه بسا بناهاي تاريخي ديگر هم در معرض تهديد باشند، معاون ميراث فرهنگي كشور در اين زمينه مي‌گويد: «در شهر تهران متاسفانه به قنات‌ها توجه نمي‌شود، چه زماني كه خطوط مترو كشيده مي‌شود و چه زماني كه مجتمع‌هاي ساختماني بزرگ ساخته مي‌شود، بايد توجه بيشتري به بحث قنات‌ها شود، به اين دليل كه يك شهر فقط شامل تاسيسات روي زمين نمي‌شود و بخش زيرين زمين هم بخشي از شهر است و بايد در مطالعات مورد توجه قرار گيرد. در حال حاضر پروژه اطلس مال از مرحله گودبرداري عبور كرده و اتفاقي كه نبايد، افتاده است. حال بايد ديد كه با شرايط موجود و آبي كه زير زمين اين منطقه جمع شده است چه برخوردي بايد كرد. بخش زيادي از مطالعات هم به شهرداري بر مي‌گردد كه بايد مطالعات لازم را انجام دهند. اما بايد توجه كرد كه اين اتفاق يك هشدار جدي است كه بايد مورد توجه قرار گيرد.»
شهرداري تهران هم به صرافت تهديدات قنات‌ها افتاده و در حال تهيه نقشه قنات‌هاست تا هنگام ساخت پروژه‌هاي عظيم ساختماني يا احداث خطوط مترو به اين نقشه مراجعه كند و از بروز اتفاقاتي كه اخيرا در تهران شاهد آن بوديم پيشگيري كند. محمد باقر خسروي، مدير بافت و بناهاي تاريخي معاونت شهرسازي شهرداري تهران در گفت‌وگو با «اعتماد» ضمن اعلام اينكه پيگير موضوع نشست زمين در منطقه نياوران است، گفت: «قنوات شهر تهران يكي از پروژه‌هاي بسيار مهم ما است نه فقط در حوزه ميراث فرهنگي بلكه در مديريت بحران شهر تبديل به يك موضوع موضوع حياتي و كليدي شده است. متاسفانه ما نقشه قنوات شهر را نداريم، اما معاونت خدمات شهري شهرداري تهران درصدد تهيه نقشه قنوات تهران است و تا جايي كه اطلاع دارم 60 درصد قنوات تهران شناسايي شده و نقشه آن تهيه شده است. در مورد موضوعي كه آقاي طالبيان مطرح كردند و گفتند كه احتمالا پروژه اطلس مال موجب آسيب به صاحبقرانيه شده است، بايد مطالعات گسترده صورت گيرد و اعلام قطعي اين موضوع مستلزم مطالعات دقيق در اين زمينه است.»
كاخ صاحبقرانيه شاخص‌ترين بناي مجموعه نياوران است كه در دوره ناصر‌الدين شاه قاجار ساخته شده است. بنايي كه اتفاقات مهم تاريخ ايران را به خود ديده است، يكي از اين اتفاقات امضاي فرمان مشروطه توسط مظفرالدين شاه در حياط اين كاخ است.