نگاهي به تاثير ديپلماسي در نشست الجزاير
پويا نعمت‌اللهي
كارشناس نفت
چند ماه قبل در اجلاس 169 اوپك تصميم مشخصي براي ميزان سهميه اعضا اتخاذ نشد. بيژن زنگنه در اجلاس قبلي اوپك گفته بود كه «وحدت بسيار خوبي» در ميان اعضاي اوپك وجود داشته و هيچگونه نشانه مقاومتي در ميان اعضا براي «اقدام عليه يكديگر» يا «بي‌ثبات كردن بازار» مشاهده نشده است. زنگنه در ادامه تلويحا مصداق خود از «بي‌ثبات‌كردن بازار» را همانا «افزايش سطح توليد» در بين اعضا مي‌داند و اظهار مي‌دارد كه هيچ نشانه‌اي دال بر تحقق بي‌ثباتي مشاهده نكرده است. اين اظهارات زنگنه در بازار نفت نيز انعكاس بيروني داشت كه بايد آن را در حاكم شدن نسبي رفتار تعاملي ميان اعضاي اوپك در نشست قبلي دانست؛ چرا كه اعضاي اوپك در اجلاس دوحه كم‌و‌بيش نتوانسته بودند بر سر طرح فريز نفتي به توافق برسند. به باور ناظران، همان نشست بوده كه بسترساز شرايط كنوني بوده است (در قالب عدم تمايل به افزايش توليد).در بازار نفت و تعامل با سازمان‌هايي مانند اوپك نيز، عملا «سياست‌ها» بر مبناي واكنش طيف بزرگي از متغيرها، تعيين و تنظيم مي‌شوند. به بيان ديگر، گستره‌اي از «واقعيت‌ها» وجود دارد كه به طور مرتب دچار نوسان مي‌شوند. به طور كلي سياستگذاري عبارت است از مجموعه اصول و اهدافي كه هر سازمان يا هر دولت در رابطه با سازمان‌ها و دول ديگر در نظر مي‌گيرد. براي «اجرايي‌سازي» اين اهداف، نياز به «ديپلماسي» است. به بيان ديگر «سياستگذاري» از جنس «هدف» بوده و متقابلا «ديپلماسي» از جنس «ابزار» است. به عنوان نمونه اكنون عربستان به خوبي مي‌داند كه تقابل در درون اوپك، نتيجه‌اي جز شكست تمامي اعضا ندارد. تداوم قيمت‌هاي نزولي باعث شده كه عربستان و ساير همراهان اين كشور در نهايت تن به پذيرش واقعيت‌هاي موجود (بازگشت ايران به بازار و همراهي براي كسب سهم بازار) بدهند. اين پيامي است كه عربستان از طريق واسطه‌هاي متعدد به گوش مقامات ايراني رسانيد. واكنش بازار هم به اين پيام، حاكي از استقبال بود (هرچند اندك) اما همين همگرايي‌هاست كه مي‌تواند حاكي از پرهيز از تنش‌هاي سياسي و پذيرش واقعيت‌هاي اقتصادي باشد. در عين حال نبايد نگاه كاملا خوشبينانه داشت. نشست اوپك و توافق اعضا براي بازيافت قيمت‌ها الزاما به معناي قبول‌كردن فريز نفتي نخواهد بود. زنگنه نيز در هنگام عزيمت به الجزاير، به همين نكته اشاره كرده و مي‌گويد انتظارها از اين اجلاس بايد در حد «نشست مشورتي» باشد. به هر حال شكي نيست كه ايران به سياست بازگشت مقتدرانه به بازار نفت ادامه داده و به طور نسبي در حال بازپس‌گيري جايگاه در بازار جهاني نفت است. حسب آمارهاي رسمي، ميانگين صادرات روزانه نفت خام ايران پس از اجرايي شدن برجام نسبت به ميانگين 5/2 ساله اول دولت يازدهم نزديك به 100 درصد افزايش داشته است. همچنين در مقايسه با ميزان صادرات پس از وضع تحريم‌ها در دولت دهم، ميانگين كنوني صادرات رشد 270 درصدي داشته است. ضمن آنكه ميانگين قيمت انواع نفت خام‌هاي صادراتي ايران در مقايسه با سال اول دولت يازدهم، به ترتيب براي سال‌هاي دوم و سوم حدود 38 درصد و 65 درصد كاهش يافته است. با توجه به توافق با مجامع بين‌المللي و برداشته شدن محدوديت‌ها و تحريم‌هاي صادرات نفت خام ايران، ميزان صادرات كنوني نفت خام كشور نسبت به سال 1392 (سال شروع تصديگري دولت يازدهم) به بيش از دو برابر افزايش يافته و با وجود كاهش 70 درصدي قيمت‌ها، افزايش حجم كنوني صادرات، 50 درصد از كاهش قيمت‌هاي نفت خام‌هاي صادراتي را جبران كرده است. اين «افزايش» نه تنها تاثير منفي بر بازار نداشته است بلكه به خوبي جذب بازار شده است. ديپلماسي معمولا امري از جنس كوتاه‌مدت نيست. براي مثال از نيمه سال 1393 كه افت قيمت نفت مشاهده شد، هرچند اقداماتي از سوي ايران (و همچنين ساير كشورها) در راستاي تقابل با روند كاهنده قيمت‌ها در دستور كار قرار گرفت، اما نگاه تحليلي عميق آشكار ساخت كه عملا مجموعه‌اي از عوامل بنيادين و غيربنيادين دست به دست هم داده تا چنين واقعه‌اي را رقم بزند. عواملي كه هركدام از حيث «جنس»، «تاثير»، «جهت‌دهي» و «راهكارهاي مقابله»، تفاوت‌هاي زيادي با هم دارند.
اكنون با توجه به جميع جهات، مي‌توان حكم داد كه برنده اين ديپلماسي، ايران است. واقع امر آن است كه يك ديپلماسي موفق، الزاما همواره نبايد منافع يك كشور را به طور تمام و كمال تامين كرده و منافع سايرين را ضايع و پايمال كند. افزايش توليد ايران و فرصت‌هاي مناسب براي جذب سرمايه‌هاي خارجي نيز مزيد بر علت است. پديده «بحران قيمتي» و بالطبع «كاهش درآمدهاي نفتي و عمومي» براي همه كشورهاي عضو (منجمله ايران) هم موضوعيت داشته است؛ اما چگونه است كه كشور ما موفق به رسيدن به سطوح بالاي توليد و صادرات شده و كشورهاي ديگر به چنين سطحي از موفقيت نايل نيامده‌اند. جواب در همين كلمه است: ديپلماسي انرژي. در واقع «همكاري انرژي» و نه «رقابت انرژي»؛ اين يعني ديپلماسي انرژي.