انتقاد صريح اردوغان از پيمان لوزان
نقض حقوق بين‌المللي
يا مصرف داخلي؟
محمود فاضلي
كارشناس مسايل اروپا
انتقاد جنجال‌برانگيز اردوغان رييس‌جمهوري تركيه از پيمان لوزان كه آن را براي منافع ملي تركيه مضر توصيف كرد يك‌بار ديگر موجب جنجال‌هاي جديدي در صحنه دپيلماسي اين كشور شد. به باور اردوغان «عده‌اي تلاش كردند پيمان لوزان را به عنوان پيروزي معرفي كنند. با پيمان لوزان ما جزاير را به يونان داديم در حالي‌كه اگر ما از سواحل خود فرياد بزنيم صداي‌مان در اين جزاير شنيده مي‌شود. آيا اين پيروزي است؟ كساني كه براي اين پيمان بر سر ميز نشستند حقوق ما را آن‌طور كه بايد حفظ نكرده و اين نيز امروز براي ما مشكل ايجاد كرده است!»
پيمان لوزان پيمان صلحي است كه در تاريخ 24 ژوئيه 1923 ميلادي در شهر لوزان (سوييس) براي حل و فصل مناقشه‌اي كه از جنگ جهاني اول بين نيروهاي متفقين و متحدين آغاز شده بود به امضاي جمهوري سوم فرانسه، بريتانيا، پادشاهان ژاپن، ايتاليا، يونان، روماني و يوگسلاوي رسيد. اين پيمان از تاريخ 23 آگوست سال 1923 اجرايي شد و تا 6 اوت 1924، تمامي شرايط صلح توسط كشورها به اجرا درآمد و اسناد آن به طور رسمي در پاريس، به فرانسه سپرده شد. اين پيمان رسما به تنش‌هاي منطقه خاور نزديك در سال‌هاي 1921–1919 به خصوص به جنگ تركيه و يونان خاتمه داد. اگرچه اين پيمان مبناي روابط آتن و آنكارا قرار گرفت اما مناسبات يونان و تركيه سال‌هاست كه به دليل بحث و تنش بر سر مرزهاي دريايي دو كشور، تجاوز كشتي‌هاي تركيه به حريم آبي يونان و همچنين هواپيماهاي دو كشور و تقسيم قومي قبرس براساس جمعيت‌هاي ترك و يوناني‌تبار دچار تنش دايمي بوده است.
بلافاصله پس سخنان اردوغان كه از سوي بلنت توران، رييس فراكسيون حزب عدالت و توسعه نيز مورد تاييد قرار گرفت و از آن به عنوان «اشتباهات سياسي» نام برد، اما از سوي كليچداراوغلو رييس حزب جمهوري خلق مورد انتقاد قرار گرفت. به گفته او ملت تركيه از طريق پيمان لوزان از امكان تاسيس يك دولت مستقل و معتبر برخوردار شد و تاسيس جمهوري تركيه بزرگ‌ترين پيروزي و دستاورد پيمان لوزان است. عدم تلقي اين پيمان از سوي رييس‌جمهور تركيه به عنوان «پيروزي»، غير قابل قبول است. اگر اين ملت در مسير پيروزي لوزان بي‌درنگ جان خود را فدا نمي‌كرد، اينك يك كشوري كه تو رييس‌جمهور آن باشي نيز وجود نداشت.
همچنان‌كه انتظار مي‌رفت يونان زير سوال بردن پيمان لوزان كه براساس آن روابط يونان و تركيه بر آن استوار شده است را براي روابط دو كشور و منطقه فراتر از آن خطرناك خواند. پاولوپولوس رييس‌جمهور يونان زير سئوال بردن پيمان لوزان را به معناي زير سوال بردن مرز و خاك اروپا و نقض حقوق بين‌المللي دانست. به اعتقاد او در ساعات دشواري كه دولت تركيه پس از وقوع كودتا سپري كرد، يونان دست دوستي دراز كرد. اما تركيه بايد بداند در درياي اژه مناطق مبهم وجود ندارد و چنين تصوري فقط در خيالات مقامات آن كشور است. نطق رييس‌جمهور تركيه، حتي در خوشبينانه‌ترين تعريف آن، پيمان لوزان و همچنين روابط دوجانبه و روابط اتحاديه اروپا با تركيه را به‌طور مستقيم يا غيرمستقيم تضعيف مي‌كند. به باور رييس‌جمهوري يونان ما كساني بوديم كه از حفظ قانون اساسي تركيه حمايت كرده و حمايت مي‌كنيم. ما خواستار روابط حسن همجواري با تركيه هستيم. اما تركيه نيز بايد حقوق بين‌المللي را رعايت كند. براي همگان شناخته شده است كه پيمان لوزان مرزهاي يونان با تركيه را به‌صورت قطعي و تغييرناپذير تعيين كرده است.
به اعتقاد يونان پيمان لوزان و حقوق بين‌المللي واقعيتي در جهان متمدن بوده و هيچ كشوري از جمله تركيه نمي‌تواند آن را ناديده بگيرد و همگي موظف به احترام به آن هستند. آتن مدعي است عده‌اي در داخل تركيه منطق بازنگري و رفتار متضاد با حقوق بين‌المللي پيش گرفته‌اند. تنها موضوع مورد بررسي در گفت‌وگوهاي تحقيقي ميان طرفين ترسيم فلات قاره بر اساس مقررات حقوق بين‌المللي است. كوجياس وزير خارجه يونان نيز معتقد است سخنان اردوغان مصرف داخلي داشته و در چارچوب مناقشه اردوغان با كماليست‌ها بيان شده است. تركيه قدرت عصبي است و اين عصبانيت در كودتا ابراز شد. تركيه تا حدودي منزوي شده است. با همسايگان خود مشكل دارد، با روسيه مشكلات جدي دارد، با ارمنستان، سوريه و عراق نيز مشكل دارد. در واقع در حال حاضر يونان بهترين همسايه براي تركيه است. طرح موضوعات تاريخي و به خصوص مرزي كه توسط پيمان لوزان به طور قطعي و تغييرناپذير حل و فصل شده و براي تمامي طرفين تعهدآور است.
تنها چند روز پس از سخنان اردوغان وي در موضع‌گيري جديدتري و در راستاي توجيه مداخله نظامي تركيه در عراق و سوريه، مدعي شد مرزهاي جغرافيايي اين كشور با مرزهاي قبلي آن متفاوت است و تركيه در تمامي سرزمين‌هاي امپراتوري عثماني از حق تاريخي برخوردار است! اردوغان علاقه ويژه اين كشور به تمامي شهرهاي تحت سلطه امپراتوري عثماني از جمله شهر تسالونيكي يونان را ابراز و مدعي شد تركيه نمي‌تواند برادران خود تراس‌غربي (واقع در شمال شرقي يونان)، قبرس، كريمه و ديگر نقاط جهان را ناديده بگيرد!
اردوغان از جوانان تركيه مي‌خواهد تا با وجود ناخوشايندي برخي‌ها پيمان لوزان را مطالعه كرده چرا كه بايد اشتباهات گذشته را بدانند. به اعتقاد او در سال 2016 نمي‌توانيم بر مبناي منطق 1923 حركت كنيم. اين ناعادلانه است و نمي‌توانيم آن را بپذيريم. وقتي همه‌چيز در جهان عوض شده ما نمي‌توانيم در موقعيتي كه آن زمان قرار گرفتيم باقي بمانيم. متاسفانه در مرزهاي غربي و شرقي‌مان از سرزمين‌هاي خود دفاع نكرديم. وضعيتي به اجبار ايجاد شد و آن را پذيرفته و در آن گرفتار شديم.