نگاهي به زندگي فكري و سياسي مهندس مهدي بازرگان
سياست‌نامه|مهندس مهدي بازرگان در سال 1286 در تهران متولد شد. بازرگان پس از طي دوره مقدماتي و قبولي در كنكور سراسري كشور فرانسه، از بين دانشجويان اعزامي، نخستين ايراني بود كه وارد تحصيلات عالي دانشگاهي شد و مورد تشويق وزير فرهنگِ وقت قرار گرفت. در سال 1313 پس از 7 سال تحصيل در فرانسه به كشور بازگشت و به خدمت نظام وظيفه رفت. در سال 1315 به عنوان نخستين دانشيار در دانشكده فني دانشگاه تهران مشغول به تدريس شد و دو دوره متوالي رياست دانشكده فني را به عهده گرفت. در سال 1330، توسط مرحوم دكتر مصدق به رياست هيات‌مديره و مديريت عامل شركت ملي نفت ايران انتخاب شد و با حمايت مردم موفق به خلع يد از انگليسي‌ها و با همت متخصصين ايراني موفق به راه‌اندازي و اداره صنايع عظيم نفت شد. در سال 1331 مسوول احداث شبكه لوله‌كشي آب تهران شد و آن را به ثمر رسانيد. پس از كودتاي ننگين 28 مرداد 1332، به دليل اعتراض مكتوب عليه انتخابات غيرقانوني مجلس شوراي ملي، در بهمن 1332 از خدمات دولتي و استادي دانشگاه بر كنار شد و تا شانزدهم بهمن 1357 كه پست نخست‌وزيري دولت موقت انقلاب را به عهده گرفت، تنها در بخش خصوصي در زمينه توليدات صنعتي فعاليت و خلاقيت داشت. فعاليت‌هاي ديني بازرگان، هميشه بر فعاليت‌هاي سياسي او مقدم بود. از اوان تدريس در دانشگاه، با دانشجويان محشور بود و با آنان در تاسيس انجمن اسلامي دانشجويان و سپس در انجمن اسلامي معلمين و بعدها در تشكيل انجمن‌هاي اسلامي مهندسين و پزشكان، مشاركت داشت. نخستين نمازخانه را در دانشكده فني در محيط دانشگاه تهران ايجاد كرد و با ايراد سخنراني‌هاي متعدد در مجالس و محافل مذهبي و علمي، خلأ اعتقادي و علمي جوانان را پر مي‌كرد و در برابر تبليغات ضد دين حزب توده و جريان‌هاي تجددزده و دين ستيز، نقشي موثر داشت و پشتوانه علمي و معنوي جوانان دين‌‌مدار بود. بازرگان نخستين تاليف ديني خود را با عنوان «نماز» بين سال‌هاي 1315 تا 1320 براي جوانان نوشت و با هزينه شخصي به چاپ رسانيد. «مذهب در اروپا»، « مطهرات در اسلام»، «كار در اسلام»، «راه طي شده»، «اختيار»، «پراگماتيسم در اسلام»، از ديگر آثار ديني او در دهه 1320 و «از خدا پرستي تا خودپرستي» و «آموزش قرآن» در 3 جلد در دهه 1330 است. از زنده‌ياد مهندس بازرگان بيش از 100 اثر مذهبي و 16 اثر قرآني به جاي مانده است. بازرگان از نظر علمي و فني نيز فعال بود و پس از شهريور 1320 از بانيان تاسيس «كانون مهندسين» بود. در دومين سالِ تاسيس كانون مهندسين، نخستين اعتصاب صنفي مهندسين به بار نشست و تحولي عميق در ارجاع مسووليت و ميدان فعاليت به متخصصان به وجود آورد و راه اصلاحات باز شد. واگذاري مسووليت ادارات و كارخانجات به تحصيل‌كرده‌ها و مهندسان و حقِ داشتن دو نماينده منتخب از هر دانشكده در شوراي دانشگاه، از دستاوردهاي اين اعتصاب صنفي است. در پايه‌گذاري و انتشار مجله «صنعت» نقشي اساسي داشت و با انجام كارهاي تحقيقاتي و انتشار نتايج آن در قالب مقالات و كتاب‌هاي علمي، از خود دستاوردهاي ارزنده‌يي به يادگار گذاشته است. فعاليت‌هاي اجتماعي و سياسي مهندس بازرگان بسيار چشمگير و به مناسبت‌هاي مختلف در جمع دانشجويان يا در محافل مذهبي و سياسي، به صورت سخنراني ارايه شده و سپس تكميل و توسعه يافته و به صورت رساله و كتاب منتشر شده است كه حاصل آن بيش از 70 اثر اجتماعي و 160 اثر سياسي است. بازرگان در همان روزهاي اول بعد از كودتاي 28 مرداد 1332، از نظر سياسي فعال شد و در تشكيل نهضت مقاومت ملي مشاركت كرد و در سال بعد، پس از كشف چاپخانه مخفي اين نهضت، به مدت 8 ماه توسط لشگر 2 زرهي ارتش زنداني گرديد و در همين زندان بود كه كتاب «عشق و پرستش يا ترموديناميك انسان» را به رشته تحرير در آورد. بازرگان در تشكيل جبهه ملي دوم و مبارزات سياسي فعاليتي موثر داشت و در بهار سال 1340 همراه با آيت‌الله طالقاني و دكتر سحابي «نهضت آزادي ايران» را پايه‌گذاري كرد. و به نهضت مقاومت ملي نيرويي دوباره داد و نيروهاي ملي و مذهبي را در اين جمعيت سازمان و توانايي بخشيد. حركت و فعاليت شتابان اين جمعيت در آستانه انقلاب شاهي، مهندس بازرگان را به همراه ساير بنيانگذاران نهضت آزادي ايران، راهي زندان كرد و پس از محاكمه‌يي طولاني، در سال 1342 توسط ارتش شاهي به 10 سال زندان محكوم شد و در اوايل آبان 1344 به علت اعتصاب در زندان، همراه با 17 تن از ياران به دژ (زندان) برازجان تبعيد شد. در آبان 1346 پس از تحمل 5 سال اسارت آزاد شد. مهندس بازرگان در طول اسارت به مناسبت‌هاي مختلف سخنراني داشت و به تحقيق و تاليف پرداخت. بازرگان پس از آزادي از زندان به فعاليت‌هاي علمي، اجتماعي و ديني خود بازگشت و همت خود را بر اساس ايده‌يي كه در سال 1336 در كتاب «احتياج روز» بر آن انگشت گذاشته بود، صرف رونق بخشيدن به اجتماعات آرماني، انجمن‌هاي اسلامي و تشكل‌هاي صنفي و صنعتي كرد. او در سال 1356 در تشكيل «جمعيت ايراني دفاع از آزادي و حقوق بشر» نقش موثري ايفا كرد و در ائتلاف نيروها و سمت‌دهي به مبارزات مردمي عليه رژيم ستم شاهي، سهمي بسزا داشت. در 16 بهمن 1357 قبل از پيروزي انقلاب به عنوان نخست‌وزير برگزيده شد، اعتصابات صنعت نفت را سامان بخشيد و دولت موقت انقلاب را تشكيل داد و به مدت 9 ماه، سكان كشتي توفان‌زده دولت را در دست گرفت و هر چه در توان داشت در برقراري نظم و اجراي قانون و ايجاد آرامش، به كار بست ولي در مقابل انتقادهاي نيروهاي تندرو، استعفا را برگزيد و از فعاليت در دولت كناره گرفت. مهندس بازرگان در 30 دي‌ماه 1373 دارفاني را وداع گفت.