مباني و روش مهندس بازرگان متاثر از آموزه‌هاي قرآني بود
محمد توسلي
در روش شادروان مهندس مهدي بازرگان، در مديريت و به خصوص در دوره‌يي كه در دولت موقت مسووليت اجرايي داشتند ويژگي‌هاي خاصي وجود دارد كه جا دارد مورد توجه و بررسي بيشتري قرار بگيرد.
به‌طور كلي روش مهندس بازرگان رعايت اصول مديريت، رعايت نظم و انجام همه برنامه‌ها به صورت تدريجي و گام به گام بوده است. به‌طوري كه در آن شرايط بحراني سال اول انقلاب، مهندس بازرگان كوشش مي‌كرد فضاي ملتهب انقلابي را كه به‌طور طبيعي بر اثر انقلاب پديد آمده بود آرام كند تا انجام ماموريت استقرار نظام جديد و پاسخ به مطالبات مردم امكان‌پذير شود. در آن شرايط اين جمله معروف را در سخنانشان داشتند كه حالا انقلاب، جنبه تخريبي آن، تمام شده و بايد به دنبال سازندگي باشيم و همواره بر اين مساله تاكيد داشت كه روش ما بايد گام به گام باشد و برنامه‌هاي ما بايد به صورت تدريجي انجام شود.
اين انتظار كه ما بتوانيم فرهنگ استبدادي 2500 ساله را يك‌شبه به آزادي و دموكراسي تبديل كنيم، اينكه خرابي‌هاي به بار آمده را يك شبه بتوانيم گلستان كنيم بايد از ذهن دور كرد. اينكه بعضي‌ها شعار مي‌دادند كه مشكل مسكن را سه يا شش‌ماهه حل مي‌كنيم كاملا برخاسته از احساس و از واقعيت مديريتي به دور بود. به همين مناسبت در آن شرايط اين واژه گام به گام توسط برخي از گروه‌هاي مخالف به عنوان توهين و ناسزا عليه دولت موقت مطرح مي‌شد و عده‌يي نيز ايشان را با بر‌چسب سازشكار! و حتي گاهي با عنوان امريكايي! توصيف مي‌كردند.
مهندس بازرگان در مديريت خود هميشه از افراط و تفريط پرهيز مي‌كرد و به دنبال اين بود كه با روش متعادل و رعايت اصول مديريت برنامه‌ريزي كند و در يك چارچوب نظم مديريتي كارها را پيش ببرد. اين نوع نگاه مهندس بازرگان فقط مربوط به 9 ماه دولت موقت نبود، بلكه از همان ابتدايي كه در دهه 20 وارد عرصه علمي، فرهنگي، اجتماعي و سياسي شد همواره همين روش را داشت و اين مباني و روش مهندس بازرگان متاثر از آموزه‌هاي قرآني بود. مي‌دانيم كه ايشان با آموزه‌هاي قرآني آشنا و متاثر از آن بود.
حدود 300 اثر كليدي ايشان كمتر اثري است كه مبتني بر آيات قرآن و استدلال‌هاي قرآني نباشد، البته به غير از آثاري كه كاملا قرآني است مثل سير تحول قرآن و بازگشت به قرآن. ب
قيه آثار حتي آثار علمي ايشان هم گهگاه مبتني بر آيات قرآن است. چرا كه مهندس بازرگان اين آموزه را از قرآن گرفته بود كه خدايي هم كه قادر متعادل است حتي خلقت را به صورت تدريجي مي‌آفريند.
آيات متعددي نيز وجود دارد كه درباره تحولات انسان صحبت مي‌كند. مثل آيه معروف «إن‌الله لا يُغيِّرُ ما بِقوْمٍ حتى يُغيِّرُواْ ما بِأنْفُسِهِمْ» كه از همان شهريور 20 سرلوحه انديشه، افكار و كار افرادي مثل آيت‌الله طالقاني، مهندس بازرگان و... قرار گرفت. جامعه تغيير پيدا نمي‌كند مگر اينكه شخصيت و نفوس مردم به تدريج عوض شود. چون تحول در وجود انسان‌ها يك‌شبه اتفاق نمي‌افتد و اين نشان مي‌دهد كساني هم كه بخواهند موثر عمل كنند بايد از اين روش استفاده كنند.
در اينجا به اين نكته اشاره مي‌كنم كه اگر قرار بود تحول راديكال يك‌شبه در انسان‌ها به وجود بيايد خداوند متعال نيز تنها يك پيامبر مي‌فرستاد و او هم تلاش مي‌كرد با زور اين تحول را يك‌باره در انسان ايجاد كند.
اينكه به قول معروف 124هزار پيغمبر ارسال شده نشان مي‌دهد كه طبيعت خلقت انسان اين است كه اين تحول بايد تدريجي، گام به گام و معتدل انجام شود. اين مبنايي است كه من فكر مي‌كنم مهندس بازرگان در آن متاثر از آموزه‌هاي قرآني است. اما همزمان ايشان متاثر از يك تجربه بشري هم هست. به لحاظ مديريتي و علمي در طول تاريخ نشان داده شده است كه تحولاتي موفق بوده و به نتيجه رسيده كه به صورت تدريجي و همراه با اعتدال انجام گرفته است. در قرن نوزدهم گفتمان انقلابي در سطح روشنفكران جهاني براي تحول در شرايط اختناق و سركوب مطرح بود، بر همين اساس هم انقلاب‌هاي زيادي در سرتاسر جهان شكل گرفت مثل انقلاب اكتبر شوروي، انقلاب كوبا، ويتنام، چين، الجزاير و... .
همه اين انقلاب‌ها را كه بررسي مي‌كنيم مي‌بينيم كه امروز لااقل در قرن بيستم همگي به اين جمع‌بندي و سطح علمي رسيده‌اند كه هيچ يك از انقلاب‌ها به اهداف و آرمان‌هاي اوليه خود كه همان فضيلت عدالت و آرمان‌هاي انساني است، نرسيده‌اند.
به همين دليل در قرن بيستم گفتمان جديدي در سطح جهاني مطرح شده است به نام گفتمان اصلاحات، يعني تغييرات تدريجي، گام به گام و توأم با اعتدال و پرهيز از افراط و تفريط. اين هم به نظر من يكي از مباني‌اي است كه مهندس بازرگان متاثر از آن بود. نگاه مهندس بازرگان به مسائل فرهنگي جامعه ايران نيز در جايگاه خود قابل بررسي است.
در بسياري از آثار خود و در مسائل فرهنگي، مهندس بازرگان تاكيد مي‌كند كه يكي از خروجي‌هاي فرهنگ استبدادي كه همه ما ايراني‌ها متاثر از آن هستيم فرهنگ زور و زود است. يعني فكر مي‌كنيم با زور مي‌توانيم زود به نتيجه برسيم در حالي كه اين‌طور نيست.
اين همان فرهنگ استبدادي است كه اين منطق و روش را بر ما تحميل كرده است. به همين علت در برخي مقاطع دچار افراط و تفريط مي‌شويم اما عملا كار مثبتي در راستاي آرمان‌ها و برنامه‌هاي خود انجام نمي‌دهيم.
محور ديگري كه مي‌توان پيرامون عملكرد مهندس بازرگان برجسته كرد نظمي آرام است كه در آثار ايشان وجود دارد. اگر آثار ايشان را از شهريور 1320 كه كار فرهنگي- اجتماعي را آغاز كرده، سخنراني كرده و مجموعه چاپ شده است در نظر بگيريد و مجموعه را حداقل طي اين شش دهه ارزيابي كنيد اين ويژگي را مي‌بينيد.
پژوهشي هم در دهه 60 در يكي از كلاس‌هايي كه در نهضت آزادي در خيابان مطهري داشتيم توسط دانشجويان انجام شده بود كه در آن آثار چهار متفكر اسلامي را بررسي كرده بودند؛ مهندس بازرگان، آيت‌الله طالقاني، استاد مطهري و دكتر شريعتي.
نمودارهاي بسيار جالبي به دست آمده بود كه روحيات آنان را نشان مي‌داد. آثار مهندس بازرگان در طول زمان منحني بسيار آرام و خطي را نشان مي‌داد به‌طوري كه به‌طور متوسط هر سال يك و نيم اثر داشته‌اند.
البته آثار كليدي ايشان مثل راه طي شده، ذره بي‌انتها، عشق و پرستش و سير تحول قرآن. اما منحني آثار دكتر شريعتي را كه بررسي كرده بودند بين سال‌هاي 48 تا 52 اوج چشمگيري را نشان مي‌داد و هر سال حدود 20 اثر داشته‌اند.
آثار آيت‌الله طالقاني و استاد مطهري هم كمي افت و خيز نشان مي‌داد، اما آثار مهندس بازرگان كاملا خطي و آرام و تدريجي پيش مي‌رفت.
در اينجا خوب است به چند نكته ديگر اشاره شود. مهندس بازرگان در عرصه سياسي هم همواره از همين روش اعتدال استفاده مي‌كردند. زماني كه نهضت آزادي در سال 40 تشكيل شد، پس از انتشار نشريه تحليلي «ايران در آستانه يك انقلاب بزرگ (!) و برگرداندن تاريخ خود» در بهمن‌ماه سال 41 و اعتراض به رفراندوم شاهانه!! رهبران و فعالان نهضت بازداشت شدند.
مهندس بازرگان در اين دادگاه نظامي به شاه اين پيام را دادند كه ما آخرين گروهي هستيم كه با زبان قانون با شما سخن مي‌گوييم اگر فعاليت قانوني و علني ما را برنتابيد، سرنوشت شما با گروه‌هايي خواهد بود كه با زبان اسلحه با شما برخورد خواهند كرد. اما به خصوص پس از انقلاب، انقلابي كه مهندس بازرگان و همراهان‌شان در آن نقش كليدي داشتند همواره به استراتژي مبارزه قانوني، علني، تدريجي و مسالمت‌آميز تاكيد داشتند.
به همين علت استراتژي ايشان صبر و تلاش براي اصلاحات بود كه بايستي با صبوري و تلاش و به تدريج در جهت رسيدن به نتيجه مطلوب برنامه‌ريزي و اقدام كرد.