گزارش ميداني «اعتماد» از جشن ملي ثبت جهاني قنات قصبه گناباد
جشن گناباد در«گود قنات»
فرزانه قبادي/ گناباد
جمعيت حلقه زده‌اند به دور چاهي كه بخشي از يك ساختار پيچيده و عجيب است. قنات، همان نامي است كه گناباد را جهاني كرده است. حالا مردم قرار است اين جهاني شدن را جشن بگيرند. آسمان هم به اين جشن دعوت است و زمين تشنه گناباد پس از سال‌ها سير از باران بي‌اماني مي‌شود كه شادي مردم را دو چندان كرده. بزرگ‌ترين زنجيره انساني در كنار مظهر قنات گناباد تشكيل شده است و جمعيت زيادي از گناباد و روستاهاي اطراف خود را به اين نقطه رسانده‌اند تا اين اتفاق مبارك را جشن بگيرند. بچه‌ها با شادي و انرژي مضاعف از پله‌هاي ورودي قنات بالا و پايين مي‌دوند و خوشحالند، قنات براي‌شان جايي است براي تحريك حس كنجكاوي و كشف. وارد درگاه مي‌شوند و با نور موبايل‌شان بخشي از تاريكي دالان را روشن مي‌كنند و با هيجان بيرون مي‌آيند تا دوستان‌شان را همراه كنند. علي مي‌گويد از تلگرام باخبر شده كه قنات شهرشان جهاني شده، اما خيلي دقيق نمي‌داند «جهاني شده است» يعني چه؟ اما دوستش ميان حرفش مي‌پرد و مي‌گويد: «يعني از اين به بعد توريست مياد اينجا» حسين هم با انگشتش روي ديوار ورودي مظهر، شكل ساختاري قنات را مي‌كشد و توضيح مي‌دهد كه در مسير آن چند چاه وجود دارد: «قنات ما تا حالا خشك نشده و گودترين قنات جهانه.» صبح پنجشنبه 14 بهمن زهرا احمدي‌پور در سفرش به گناباد از لوح ثبت جهاني «قنات قصبه گناباد» رونمايي كرد. «مير قنات» در حركتي نمادين نحوه كشيدن آب از قنات را به حاضرين نشان مي‌دهد و با لباس محلي خراسان چرخ چاه را با دستانش مي‌چرخاند و دلوي سياه در ميان شياري كه برشي از ساختار قنات را نشان مي‌دهد با هر چرخش حركت مي‌كند تا حاضران به شكلي ملموس با نحوه بهره‌برداري از قنات آشنا شوند.
قنات قصبه و اشتغال پايدار
عصر پنجشنبه جشني هم با حضور رييس سازمان ميراث‌فرهنگي، معاون ميراث‌فرهنگي كشور، مسوولان استاني، نماينده مردم گناباد در مجلس و مردم اين شهرستان در سالن كوثر دانشگاه علوم پزشكي گناباد برگزار شد. در اين جشن زهرا احمدي‌پور ضمن تبريك به مردم گناباد براي جهاني شدن اين اثر ارزشمند گفت: «نام قنات در ادبيات ايراني برگرفته از فرهنگ سختكوشي مردم ايران و احترام به طبيعت و مديريت منابع طبيعي است. اينكه چگونه از اين منابع استفاده كنند و با سختكوشي آن را به دست بياورند و براي استفاده از آن از چه مكانيزمي استفاده كنند. در گذشته براي قطره‌قطره آب و مديريت زمان بهره‌برداري از آن ما در طي تاريخ برنامه داشته‌ايم، اما امروز آب در زندگي ما به گونه‌اي مورد استفاده است كه گويي يك منبع لايتناهي در اختيارمان است. اجداد ما در طول تاريخ اين مكانيزم را طراحي كرده‌اند كه اين منبع خدادادي را به درستي مورد استفاده قرار دهند. ما با ثبت قنات مي‌خواهيم اين موضوع را يادآوري كنيم و برگرديم به مراقبت از ميراث‌هايي كه از گذشتگان به ما رسيده است و ما بايد از آن حفاظت كنيم. يكي از اين مواريث شيوه مديريت منابع آب است.» احمدي‌پور در خصوص تاثير ثبت قنات قصبه در فهرست جهاني يونسكو گفت: «امروز هر كسي در هر كجاي جهان روي نام گناباد در فهرست جهاني كليك كند، مي‌تواند اين پايگاه جهاني را مشاهده كند و اين فرصتي براي گردشگري در اين منطقه فراهم مي‌كند. از طرفي با توجه به اينكه نرخ بيكاري در گناباد 13 درصد است، فكر مي‌كنم با فرصتي كه در اختيار اين شهرستان است مي‌توان مجموعه فعاليت‌هاي به هم پيوسته را كه مي‌تواند از ظرفيت‌هاي گردشگري برخوردار باشد ايجاد كرد و نرخ بيكاري را كاهش داد.»
اگر قنات نبود، زيستي در اين منطقه شكل نمي‌گرفت
محمدحسن طالبيان، معاون ميراث‌فرهنگي كشور نيز در اين مراسم در خصوص روند تهيه و ثبت اين پرونده در فهرست يونسكو گفت: «زماني كه ما تصميم گرفتيم پرونده ثبت جهاني قنات را آماده كنيم بعد از مطالعات‌مان به اين نتيجه رسيديم كه بهتر است به جاي قنات‌هاي ايران، «قنات ايراني» را ثبت جهاني كنيم، به اين دليل كه ايران به عنوان يكي از چهار تمدن بزرگ جهاني در طول تاريخ سهم بزرگي از اين تمدن بشري دارد و يكي از نمونه‌هاي آن قنات قصبه گناباد است. اگر در جنوب خراسان اين قنات‌ها حفر نمي‌شد، به طور كلي زيستي در اين منطقه شكل نمي‌گرفت. طالبيان از برنامه‌هاي آتي اين سازمان براي قنات قصبه گفت و اعلام كرد: «برنامه‌هايي براي قنات قصبه داريم از جمله توجه به زيرساخت‌هاي گردشگري ضمن اينكه بخش‌هايي از قنات به هيچ‌وجه قابل بازديد عموم نيست و فقط يك بخش‌هاي خاصي در حد مظهر قنات يا بخشي از پاي آب قابل بازديد خواهد بود و گردشگران هم اين را مي‌دانند كه ممكن است بازديد از آن خطر آفرين باشد.»
ساقي مهربان مقدس
در پايان اين جشن از مقني‌هاي پيشكسوت گناباد تقدير شد، آنها كه حيات قنات در گرو زحمت آنهاست و پيچ و خم اين سازه عجيب را مثل كف دست‌شان بلدند. عباس نعمتيان 32 سال است كه مقني است، با لباس سفيد خراساني‌ها در جشن شركت كرده، مي‌گويد كارش را از حفر چاه‌هاي خانگي شروع كرده است و بعد به عنوان مقني در قنات شروع به كار كرده است. مي‌گويد آنقدر تجربه دارد كه با نگاه كردن به زمين‌هاي اطراف مي‌تواند بگويد يك نقطه آب دارد يا ندارد، و بعد توضيح مي‌دهد: «ما كه با جي‌پي‌اس كار نمي‌كرديم كه دستگاه به ما بگه كجا آب هست، با نشانه‌هايي كه روي زمين مي‌بينيم متوجه مي‌شيم كه جايي آب هست يا نه، يك بار يك گروه مهندس با من بحث مي‌كردند و مي‌گفتند كه اينجايي كه تو مي‌گي آب هست، خشك شده هيچ آبي پيدا نميشه، اما من مطمئن بودم كه اگر چاه بزنيم به آب مي‌رسيم، بالاخره 35متر زمين را گود كرديم تا به آب رسيديم، مهندسا همه تعجب كرده بودند.» مي‌گويد: «مقني‌ها جانشون رو كف دستشون مي‌گيرن كه آب از دل زمين بيرون بيارن» در آخر هم از سختي كار مقني‌ها مي‌گويد و اينكه با وجود تمام سختي‌ها، تحت پوشش بيمه نيستند.
تير ماه امسال بود كه در اجلاس استانبول اعضاي كميته ميراث جهاني يونسكو با ثبت «قنات ايراني» در فهرست آثار جهاني موافقت كردند. در اين پرونده نام 11 قنات ايراني ثبت شده است كه يكي از آنها «قنات قصبه گناباد» است كه خصوصيت بارزي كه در پرونده براي آن ذكر شده است اين است كه عميق‌ترين مادرچاه را دارد كه تاريخ حفر آن به دوره هخامنشي برمي‌گردد. با ثبت‌نام اين قنات در فهرست جهاني، نخستين اثر تاريخي از خراسان رضوي در فهرست جهاني يونسكو ثبت شد. عمق قنات قصبه گناباد 300 متر است و به عنوان بزرگ‌ترين و قديمي‌ترين قنات جهان شناخته مي‌شود. در ايران نزديك به 120 هزار قنات شناخته شده است كه از اين بين 37 هزار قنات فعال هستند. يكي از نخستين مكتوبات در مورد قنات قصبه گناباد، حكايتي است كه ناصرخسرو در سفرنامه‌اش ذكر مي‌كند و به تفصيل مشخصات «مادرچاه» قصبه گناباد را توصيف مي‌كند: «چون از شهرتون برفتيم آن مرد گيلكي مرا حكايت كرد كه وقتي ما از تون به گناباد مي‌رفتيم دزدان به بيرون آمدند و بر ما غلبه كردند، چند نفر از بيم خود را در چاه كاريز افكندند. بعد از آن جماعت يكي را پدري مشفق بود و يكي را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بيرون آورد، چندان ريسمان و رسن كه آن جماعت داشته حاضر كردند و مردم بسيار آمدند، هفتصد گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسيد، رسن در آن پسر بست و او را مرده بيرون كشيدند و آن مرد چون مرده بيرون آمد گفت آبي عظيم كه در اين كاريز روانست و آن كاريز چهار فرسنگ مي‌رود و آن را مي‌گفتند كه كيخسرو فرموده است.»