نماينده ويژه رييس‌جمهور روسيه يك روز پيش از مذاكرات كارشناسي آستانه به تهران سفر كرد
تلاش براي ادامه حيات آتش‌بس سوريه
محمدابراهيم ترقي‌نژاد
14 روز پس از مذاكرات آستانه، بار ديگر ايران، روسيه و تركيه مجددا در قزاقستان، اما اين‌بار در سطح كارشناسي دور يك ميز مي‌نشينند تا رايزني‌هاي‌شان را در راستاي حل و فصل بحران در سوريه ادامه دهند. مذاكرات سوريه در حالي برگزار شد كه با مخالفت‌هاي تهران براي حضور واشنگتن در آستانه، نه خبري از حضور رسمي آنها در سطح عالي در آن نشست بود و نه نشانه‌اي از مخالفت كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس با آن؛ مذاكراتي كه برخلاف مذاكرات‌هاي پيشين، كشورهاي مختلف و البته متنوع از طيف‌هاي مختلف در آن حاضر نبود اما سه بازيگر اصلي در اين روزهاي سوريه يعني ايران، روسيه و تركيه دست‌اندركارش محسوب مي‌شدند و سرانجام توانستند طلسم حدودا 11 ماهه عدم مذاكره ميان گروه‌هاي مخالف بشار اسد و دولت سوريه را بشكنند و دوطرف را براي حضور در مذاكرات آن هم رودرروي يكديگر راضي كرده و روحي تازه به كالبد ضعيف و رنجور و البته اميدوار مذاكرات سوريه ببخشند. مذاكراتي كه در دومين روز خود با بيانيه مشتركي نيز همراه شد و سه كشور دست‌اندركار مذاكرات، از ايجاد «سازوكار سه‌جانبه» براي تداوم آتش‌بس كنوني در سوريه خبر دادند كه هدف از آن، رعايت كامل آتش‌بس و جلوگيري از هرگونه اقدام تحريك‌آميز توسط طرف‌هاي درگير عنوان شده بود. با اين حال، دستاورد مذاكرات آستانه تنها به اين مساله محصور نماند و سه كشور در عين حال بر ادامه مبارزه عليه گروه‌هاي تروريستي مخالف آتش‌بس تاكيد كردند.
تداوم آتش‌بس؛ دستوركار رايزني‌هاي امروز
براساس بيانيه‌اي كه وزارت دفاع روسيه صادر كرده است، امروز كارشناسان ايران، روسيه و تركيه در كنار يكديگر قرار مي‌گيرند تا همكاري‌هاي‌شان را در اين مدت مورد بررسي قرار داده و درباره موضوعاتي همچون روند اجراي آتش‌بس ميان طرف‌هاي درگير در سوريه، اتخاذ تدابير نظارتي و جلوگيري از نقض آن و همچنين اتخاذ تدابيري براي اعتمادسازي و حل موضوعات مربوط به ارسال كمك‌هاي بشردوستانه با يكديگر رايزني كنند. آنچه بيانيه نشان مي‌دهد، اين است كه مهم‌ترين موضوع رايزني‌هاي كارشناسي امروز در آستانه، آتش‌بس و تلاش براي تداوم بخشيدن به آن براي مهيا شدن زمينه براي مذاكرات سياسي در ژنو است. 37 روز از زماني كه روسيه و تركيه از موافقت دولت سوريه و معارضان بشار اسد براي استقرار آتش‌بس خبر دادند، مي‌گذرد و اين طولاني‌ترين زمان آتش‌بس در اين مدت در تمام شش سال گذشته بوده است. مهم‌ترين توافق صورت گرفته در آستانه نيز تاكيد بر ادامه آتش‌بس در سوريه بود. محسن محبعلي، مديركل اسبق خاورميانه وزارت امور خارجه در گفت‌وگو با «اعتماد» در اين باره مي‌گويد: مذاكرات ژنو يك دستاورد بسيار موفقي داشت و آن تثبيت آتش‌بس ميان دولت و معارضان سوري بود و همين مساله موجب شد تا درگيري‌هاي نظامي و حتي سياسي ميان طرفين تا حد قابل توجهي كاهش پيدا كند. او در ادامه با اشاره به نشست امروز كارشناسان سه كشور در آستانه مي‌گويد: مذاكرات كارشناسان ايران، روسيه و تركيه كمك بسيار زيادي به ادامه آتش‌بس مي‌كند و موجب افزايش همكاري‌هاي نظامي و سياسي در صحنه ميداني خواهد شد. البته اين تحليلگر ارشد مسائل خاورميانه به مساله قابل توجهي ديگري هم اشاره كرد و آن سرعت گرفتن تحولات جهاني طي روزهاي اخير است. محبعلي در اين باره تاكيد كرد: تا قبل از مذاكرات آستانه، روند تحولات در سوريه به نفع ايران و روسيه رقم خورد كه بخش بزرگي از آن ناشي از انتقال قدرت در واشنگتن بود كه سبب شد تا امريكا توجه و توانش به مسائل سوريه كاهش يابد. حالا با قدرت‌گيري ترامپ بايد ديد اين همكاري‌هاي مقطعي مي‌تواند به همكاري‌هاي دايمي تبديل شود يا خير و آتش‌بس مي‌تواند دايمي شود يا آنكه تحولات پيش از برگزاري مذاكرات ژنو در دوم اسفندماه موجب تغيير در معادلات و ائتلاف‌ها خواهد شد. اين مساله بي‌ترديد در ادامه يافتن يا نيافتن آتش‌بس عامل مهمي است.
اما و اگرهاي نشست ژنو
«مذاكرات صلح بين دولت سوريه و مخالفانش بايد احيا شود.» اين توافق مهمي بود كه در كنار تداوم آتش‌بس و تفكيك گروه‌هاي معارضه از گروه‌هاي تروريستي و مبارزه با داعش و جبهه النصره در مذاكرات آستانه، مورد اشتراك ايران و روسيه و تركيه قرار گرفت و آنها از آمادگي گروه‌هاي مخالف مسلح براي مشاركت در دور بعدي مذاكرات بين دولت و مخالفان تحت نظر سازمان ملل در ژنو حمايت كردند. اهميت اين نكته از آنجا ناشي مي‌شود كه بسياري از تحليلگران احياي مذاكرات سياسي در ژنو را بدون دستيابي به آتش‌بس و تداوم دادن به آن غيرقابل دست يافتن مي‌دانستند و تلاش احتمالي سه كشور در مذاكرات امروز كارشناسي آستانه نيز در همين راستا است. با اين وجود، مذاكرات ژنو مي‌تواند سكويي براي تسريع در حل بحران سوريه باشد كه البته با اما و اگرهاي بسياري هم روبه‌رو است. درباره مذاكرات ژنو، محبعلي مي‌گويد: مهم‌ترين توافق در آستانه، همان ادامه آتش‌بس بود و درخصوص مسائل حياتي ديگر براي حل بحران، پيشرفت قابل‌توجهي صورت نگرفت و تصميم‌گيري درباره آن به ژنو موكول شد. با اين حال، در مذاكرات ژنو، فقط ايران، روسيه و تركيه شركت نمي‌كنند و امريكا، عربستان، قطر، نماينده اتحاديه اروپا و ديگر كشورهاي اروپايي هم حاضرند. او مهم‌ترين عامل موفقيت در آن مذاكرات را رويكرد آتي دولت جديد امريكا درباره سوريه مي‌داند و مي‌گويد: بايد ديد موضع امريكا در ژنو چيست؟ آيا آنها به سمت روس‌ها چرخشي خواهند داشت يا آنكه مي‌خواهند همان راه پيشين را ادامه دهند.
روزهاي سرنوشت‌ساز تا مذاكرات ژنو
با آنكه 14 روز از مذاكرات ژنو باقي مانده است و در ماه‌هاي پيشين، آنكارا و مسكو همكاري‌هاي نزديكي درخصوص مساله سوريه داشته‌اند اما برخي نشانه‌ها، حاكي از افتراقي جديد در ائتلاف روسي – تركي است. اين مساله را مي‌توان در راستاي تفاهم‌هايي دانست كه از نشست مشترك روزهاي گذشته مسوولان تركيه و معارضان سوري خارج شده است. آنكارا و معرضان در آن نشست اعلام كردند با گفت‌وگو درباره قانون اساسي سوريه در شرايط فعلي مخالف هستند؛ امري كه روس‌ها از ماه‌ها پيش آن را كليد زده بودند و در حاشيه اجلاس آستانه هم پيش‌نويسي از قانون اساسي جديد سوريه را به گروه‌هاي معارض ارايه دادند. محبعلي در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: روس‌ها در آستانه يك نوع پيش‌دستي كردند و پيشنهادشان را به معارضان دادند تا اينگونه طرح‌شان را جلو ببرند ولي تنها مساله مورد توافق ميان طرفين، تداوم آتش‌بس و تاكيد بر مبارزه با گروه‌هاي تروريستي و حمايت از مذاكرات سياسي بوده است و درباره طرح ديگري توافقي نشده بود. مخالفت‌ها در حالي با طرح روسيه افزايش يافته كه در فدراليسم و تقسيم قدرت دو پايه اساسي آن است. محبعلي در اين باره مي‌گويد: من فكر مي‌كنم علاوه بر معارضان، دولت سوريه هم چندان موافق با آن نيست اما دمشق به دليل نيازمندي‌اش به حمايت‌هاي مسكو، سكوت كرده است. از سويي، دستوركار نشست ژنو، قطعنامه 2254 و توافقات نشست‌هاي پيشين ژنو است. او درباره همكاري‌هاي روسيه و تركيه هم مي‌گويد: آنكارا و مسكو از دو زاويه متفاوت درباره آينده سوريه حركت مي‌كنند و هر كدام نيز به بنا به شرايط خاصي كه در آن گرفتار بودند، در كنار يكديگر قرار گرفتند و همكاري‌هاي‌شان نيز بيش از آنكه راهبردي باشد، بيشتر تاكتيكي بود. دستوركار هر كدام هم متفاوت بود ولي ميل روسيه و تركيه به كنترل وضعيت سوريه در آن زمان، موجب نزديكي‌‌هايي هم ميان طرفين شد اما به نظر نمي‌آيد كه تركيه و روسيه طرح و رويكرد مشتركي براي آينده سوريه داشتند. با اين وجود، هرگونه توافق براي حل بحران در سوريه نيازمند تفاهم قدرت‌هاي منطقه‌اي شامل ايران، تركيه و عربستان و قدرت‌هاي بين‌المللي شامل روسيه، امريكا و اتحاديه اروپا است. اين ديپلمات سابق كشورمان در پاسخ به اين سوال كه افتراق روسيه و تركيه تا چه اندازه مي‌تواند موجب برجسته‌تر شدن نقش ايران شود، گفت: مشكلي كه ميان روسيه و تركيه وجود دارد، ميان ايران و روسيه نيز هست. همكاري‌ها مقطعي و در شرايط خاصي است و به نظر نمي‌آيد تهران و مسكو درباره آينده سوريه هماهنگي صددرصدي داشته باشند. با اين حال، برجسته شدن ايران در سوريه بستگي به اين دارد ايران چگونه بتواند از ابزارهايش در آنجا استفاده بكند. اما لازم است ما نسبت به شرايط هوشيار باشيم زيرا با توجه به كنار رفتن اوباما و آمدن ترامپ، او نگاه مثبتي به نقش منطقه‌اي ايران ندارد و اگر روسيه و امريكا درباره سوريه با يكديگر به توافق برسند و همچنين نزديكي‌هاي رياض و تل‌آويو و احتمال نزديكي آنكارا به آنها، مجموعه اين مسائل مي‌تواند جايگاه ايران را تحت‌تاثير خويش قرار دهد.
پيش درآمد مذاكرات كارشناسي آستانه
اگر تا زماني رفت و آمدهاي نمايندگان ويژه رييس‌جمهور روسيه در امور سوريه به ايران، اتفاقي ويژه محسوب مي‌شد، افزايش ديدارها و كاهش فاصله زمان رايزني‌ها درخصوص مسائل مختلف ديگر به امري عادي تبديل شده است. ديروز هم الكساندرلاورنتيف، نماينده ويژه رييس‌جمهور روسيه در امور سوريه به تهران آمد و با علي شمخاني، دبير شوراي عالي امنيت ملي ديدار و درخصوص آخرين تحولات سوريه و منطقه و همكاري‌هاي مشترك در مقابله با تروريسم گفت‌وگو كرد. شمخاني در اين ديدار با اشاره به تامين بخش عمده‌اي از اهداف ترسيم شده براي اجلاس آستانه، بر نقش مثبت همكاري‌هاي ايران و روسيه براي تثبيت موفقيت‌هاي ميداني و همچنين طراحي و اجراي ابتكارات سياسي تاكيد كرد. مقام عالي هماهنگ‌كننده اقدامات سياسي، نظامي و امنيتي ايران با سوريه و روسيه گفت: جمهوري اسلامي ايران خود را متعهد به پيگيري راه‌حل سياسي براي پايان دادن به بحران سوريه مي‌داند و راه‌حل نظامي را صرفا در برابر گروه‌هايي كه حاضر به كنار گذاشتن سلاح نيستند موثر مي‌داند. او گفت: تا زماني كه عناصر داعش و النصره و گروه‌هاي وابسته به آنها در سوريه حضور داشته و از سوي برخي كشورهاي منطقه حمايت و پشتيباني شوند، راه‌حل سياسي و صلح براي سوريه و منطقه دست يافتني نخواهد بود.
شمخاني با اشاره به اظهارات برخي مقامات كشورهاي منطقه مبني بر نگراني از ابتكار سياسي سه جانبه ايران، روسيه و تركيه خاطرنشان كرد: نگراني اين كشورها به دليل دلسوزي براي مردم سوريه نيست بلكه به دليل از دست رفتن ظرفيت گروه‌هاي تروريستي مورد حمايت آنهاست. او افزود: به‌طور قطع اين كشورها در صورت عدم تغيير رفتارشان، نمي‌توانند نقش سازنده‌اي در روند سياسي براي آينده منطقه داشته باشند. دبير شوراي عالي امنيت ملي گفت: ابتكار سياسي سه‌جانبه و برگزاري اجلاس آستانه، روش موفقي است كه مي‌تواند به عنوان الگوي پايان دادن به بحران‌هاي منطقه‌اي با بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي بومي مورد استفاده قرار گيرد. الكساندر لاورنتيف، نماينده ويژه رييس‌جمهور روسيه در امور سوريه نيز در اين ملاقات با حمايت از نقش سازنده جمهوري اسلامي ايران در روند سياسي ايجاد صلح در سوريه، برگزاري موفق اجلاس آستانه را دستاوردي قابل توجه براي تداوم ابتكارات سياسي سه جانبه ميان ايران، روسيه و تركيه عنوان كرد. او افزود: همكاري‌هاي ميداني ايران، روسيه و سوريه عليه تروريست‌ها و گروه‌هايي كه به راه‌حل سياسي پايبند نباشند ادامه خواهد يافت و گفت‌وگوهاي سياسي خللي در روند مبارزه با تروريست‌هاي مسلح ايجاد نمي‌كند.