پژوهشي درباره نزول قرآن1
آيت‌الله يدالله دوزدوزاني
چكيده: از ديرباز درباره چگونگي نزول قرآن، ميان مفسران و قرآن پژوهان بحث و مناقشه بوده است. برخي آيات مي‌گويد: قرآن در ماه رمضان، در شب قدر نازل شده است. از سوي ديگر ترديدي نيست كه قرآن در مدت بيست و سه سال دوران رسالت پيامبر (ص) به تدريج فرو فرستاده شده است. ميان اين دو نگرش، در بدو امر ناهمگوني ديده مي‌شود. از اين رو پژوهش در اين باره امري لازم به نظر مي‌رسد، حال بايد ديد باور درست كدام است؟ جستار حاضر مي‌كوشد دلايل هر دونظريه را بررسي كرده و ثابت كند قرآن فقط نزول تدريجي داشته است.
كليد واژه‌ها: نزول، چگونگي نزول آيات، تفسير، قرآن.
پيشگفتار: «انّ هذا القرآن يهدي لّلتي هيّ اقوِم»؛ «حقا كه اين قرآن به آييني استوارتر راه مي‌نمايد.»
هنگامي كه دين اسلام- آيين محمدي (ص) – پديدار شد، ديني جاودان براي همه مردم و تمام زمان‌ها و مكان‌ها برشمرده شد و قرآن معجزه مانايي است كه براي سعادت و رستگاري بشر و هدايتش، قوانين و آموزه‌هايي آورد. گذشت زمان و افكار پيشرو و فناوري‌هاي شگفت، آن را فرسوده و بي‌اثر نمي‌كند؛ زيرا قرآن بدانچه اقوم و راست‌تر است راهنمايي مي‌كند.
نياز به تفسير: قرآن از جهان غيب و لوح محفوظ فرو فرستاده شد، و نزول آن با هماورد طلبي و «تحدي» همراه شد. چنان كه فهم معاني و درك حقايق ژرف و سترگ آن، نيازمند توضيح و تفسير بود. «وليد بن مغيره» اديب حكيم عرب پس از آنكه آياتي را شنيد، گفت: «از محمد (ص) هم‌اكنون سخني را شنيدم كه نه كلام انس است و نه جن. از حلاوت و طراوت برخوردار است و... بالا و والاست و چيزي برآن برتر نيست.» به منظور روشن كردن مقصود و معاني قرآن، از آغاز نزول تا به حال، تفاسيري نگاشته شده كه افزون بر صدها عنوان است، اما مي‌توان گفت هنوز حقايق ژرف و پوشيده قرآن، چندان آشكار نشده، و در هر زمان، مطالبي جديد از آن پديدار گشته است. از امام رضا(ع) پرسيدند: چگونه است كه هرچه بگذرد و قرآن بيشتر تحقيق و بررسي شود، باز تازه و به روز است؟ فرمود: «از آن رو كه خدا آن را براي زماني خاص يا مردماني ويژه اختصاص نداده؛ در هر زمان، نو و نزد هر گروهي، كتابي تازه است.»
تفسيرنگاري در هر زمان: اما با اين حال جاي بسي شگفتي است كه تفسيرنگاري هنوز تحولي اساسي نيافته است. در طول چهارده قرن، از زمان ابن عباس، مجاهد، طوسي و طبرسي تاكنون، تفاسير بر يك شيوه و نمط نگاشته شده و اينان همگي در تفسير الفاظ و بيان اعراب و شأن نزول و... به يك گونه سخن گفته‌اند. حال آنكه در قرآن درباره مسائل مهم و پيچيده‌اي همچون مبدا و معاد و نبوت به تفصيل سخن به ميان آمده و مقتضاي پژوهش در اين باره آن است كه تمامي آيات در هر مساله، به صور جداگانه بررسي شود. گرچه برخي مفسران معاصر كوشيده‌اند در تفسير آيات، از آيات ديگر مدد گرفته، تفاسيري موضوعي بنگارند، اما از بحث در اين مسائل، بدين شيوه، با وجود تلاش مفسران كافي رسا نبوده است.
نزول تدريجي يا دفعي: يكي از موضوعات شايسته بحث و پژوهش بايسته، چگونگي نزول قرآن است. در اين باره مي‌كوشيم بسان تفسير موضوعي مطالبي را بنگاريم. آيات قرآن به يك باره فرود آمده، يا نزول تدريجي داشته است. برخي آيات بر نزول منجم و جداگانه دلالت دارند، همچون: «قرآناً فرقناهٌ لِتقراهٌ علي النّاسِ علي مٌكث ونزّلناهٌ تنزيلا»؛ «قرآني كه آياتش را از هم جدا كرديم تا آن را با درنگ بر مردم بخواني و آن را به تدريج فرو فرستاديم. » اما برخي آيات نزول دفعي را مي‌فهماند، همچون: «شهر رمضان الّذي اٌنزِِل فيهِ القٌرآن»«ماه رمضان كه قرآن در آن نازل شده است.» يا«اِنّا انزلناهٌ في ليلة القدرِ» «ما قرآن را در شبي مبارك فرو فرستاديم.»
پيشينه پژوهش: اين بحث توسط پيشينيان همچون صدوق با اعتقاد به نزول دفعي و تدريجي مطرح شده و شيخ مفيد بر ضد وي سخن گفته و سيد مرتضي نيز در «در رالقلائد» بسيار در اين باره سخن گفته است. چنان كه فيض كاشاني معتقد است نزول قرآن در شب قدر، به معناي تفسير آن براي امام عصر است. علامه طباطبايي نيز در الميزان، از آيات بسياري، برداشتي عرفاني مي‌كند كه: قرآن حقيقتي غير قابل فهم براي بشر عادي است (لا يمسّه الا المطهرون) و همين حقيقت بر پيامبر در شب قدر فرو فرستاده شده است.
گفتار حاضر: در پژوهشي كه اينك تقديم به خوانندگان فرزانه مي‌شود، كوشيده‌ايم راي و نظر نزول تدريجي را به اثبات رسانيم و به صورت محوري، بر آنچه علامه طباطبايي گفته، تمركز كنيم؛ گرچه با تمامي آنچه ايشان فرموده، همراه نبوده و برداشت‌هاي خود را در طبق نقد و نظر صاحب نظران مي‌گذاريم. در نظر علامه طباطبايي دو محور: «مجموع كتاب و مقداري كه نازل شده» و «حقيقت فراتر از فهم بشر» مورد نظر است.
علامه مي‌كوشد با اين سه تاويل، ميان انزال و تنزيل تفاوت نهد، اما نگارنده سعي دارد ثابت كند هيچ يك از سه تاويل مزبور نمي‌تواند صائب باشد و اصولا تفاوتي ميان انزال و تنزيل نيست، تا مجبور به عذرتراشي شويم.
نزول تدريجي: ترديدي نيست كه قرآن در مدت 23 سال نازل شده است، آياتي همچون 106 اسرا بر اين نظر دلالت دارد، اما برخي آيات ديگر (بقره/185 و دخان /2) نزول دفعي را مي‌فهماند. حال چگونه مي‌توان ميان اين دو دسته آيات، جمع كرد؟
پي نوشت: ادامه آنچه كه خوانديد با ترجمه عبدالله اميني از امروز تا آخرين روز ماه مبارك رمضان به صورت پاورقي در اين ستون منتشر مي‌شود.