چشم‌انداز مبهم برجام
علي شكوهي
اين روزها بحث برجام و نوع برخورد امريكا و ترامپ با آن در كنار موضوع كردستان عراق به يكي از مهم‌ترين مسائل حوزه سياست خارجي ايران تبديل شده است. طبعا براي ايران هر دو موضوع مهم است اما از منظري بايد به مقوله برجام بهاي بيشتري داد چون برجام يك توافق بين‌المللي است و اجراي آن در حال نتيجه دادن است و نبايد درباره آن تصميمي گرفته شود كه منجر به از دست رفتن دستاوردهاي آن شود. طبعا امريكا در اين ماجرا اصلي‌ترين كارشكني است كه در حال نقض برجام است اما موضع مدبرانه جمهوري اسلامي مي‌تواند وضعيت مناسب كنوني را به سود ايران تداوم ببخشد و اقدامات امريكا را بي‌اثر كند.
دور جديد اقدامات امريكا عليه برجام با سفر نماينده امريكا به آژانس بين‌المللي انرژي هسته‌اي شروع شد. نيكي هيلي، سفير امريكا در سازمان ملل متحد، سراغ آژانس رفت تا اين نهاد بين‌المللي را تحت فشار قرار بدهد و به نوعي به اقدامات ضدايراني ترامپ رنگ حقوقي ببخشد. وي در اين ملاقات اعلام كرد تحريم‌هاي جديد امريكا عليه ايران مربوط به حمايت ايران از «تروريسم در سراسر جهان» و ديگر رفتارهايش است و تهران نمي‌تواند «با سوءاستفاده از توافق هسته‌اي جهان را گروگان بگيرد». وي خواستار نظارت بيشتر آژانس بر فعاليت‌هاي جمهوري اسلامي از جمله خواستار نظارت اين نهاد بر همه مراكز از جمله مراكز نظامي شد. اين بهانه براي ادامه اقدامات ضدايراني امريكا ظاهرا بهانه خوبي جلوه كرده است. از مدت‌ها قبل و همزمان با تلاش‌هاي دولت «دونالد ترامپ» در امريكا براي يافتن راهي جهت افزايش فشار به ايران از مسير برجام، چندين انديشكده از جمله موسسه «علم و امنيت بين‌الملل» كه از مخالفان سرسخت توافق هسته‌اي است، استناد به بند T ضميمه نخست برجام را به عنوان راه‌حل مطرح كرده‌اند. به نظر اين موسسات، اين بند برخي اقدامات از جمله استفاده از برخي اقلام با كاربري دوگانه و برخي شبيه‌سازي‌هاي رايانه‌اي را محدود مي‌كند ولي سازوكار نظارتي مناسبي ندارد و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بايد براي حصول اطمينان از اجراي اين بند، مجموعه گسترده‌اي از مراكز غيرهسته‌اي ايران را مورد بازرسي قرار دهد. تحت همين فشارها «يوكيا آمانو» مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي از كميسيون مشترك برجام خواست در مورد نحوه راستي‌آزمايي بند T شفاف‌سازي كند ولي اين درخواست با واكنش روسيه مواجه شد و اين كشور اعلام كرد كه اظهارنظر در اين رابطه در حوزه اختيارات آژانس نيست و مديركل آژانس بايد بر اساس وظايف تعيين‌شده در برجام موضع‌گيري كند. البته بسياري از تحليلگران معتقدند كه آژانس در حال انجام درست وظايف خود است و نظارت بر فعاليت هسته‌اي ايران با دقت در حال انجام است. از جمله كلسي دونپورت، تحليلگر انجمن كنترل تسليحات، در همان زمان كه نماينده امريكا به آژانس رفته بود، اعلام كرد: «اميد مي‌رود كه بازديد از آژانس بين‌المللي انرژي اتمي نگراني‌ها درباره نظارت بر توافق را برطرف كرده و به هيلي نشان دهد كه برجام برنامه هسته‌اي ايران را زير يك ميكروسكوپ قرار داده و حفظ آن در همين وضعيت بهترين راه براي جلوگيري از هرگونه فعاليت غيرقانوني هسته‌اي است». در دومين مرحله از فعاليت امريكا عليه جمهوري اسلامي و برجام، ترامپ در سازمان ملل عليه ايران مواضع تندي گرفت و برجام را منفي ارزيابي كرد. وي ضمن حمله به جمهوري اسلامي، اعلام كرد كه امريكا نمي‌تواند شاهد فعاليت‌هاي بي‌ثبات‌كننده در منطقه از جمله افزودن توان موشكي باشد. وي گفت: «ما نمي‌توانيم به توافقنامه پايدار بمانيم، اگر پوششي باشد براي ساخت يك برنامه هسته‌اي». او توافق هسته‌اي قدرت‌هاي بزرگ جهان با ايران را يكي از بدترين توافقنامه‌هايي توصيف كرد كه دولت امريكا در تاريخ خود امضا كرده است. او گفت كه اين توافقنامه يكطرفه و مايه شرمساري امريكاست.
اقدام سوم امريكا در اين باره، تشديد تحريم‌ها عليه ايران و حاميان وي از جمله روسيه بود. بعد از اعلام موضع روسيه عليه امريكا و درخواست از آژانس براي انجام وظايف قانوني خود، نيكي هيلي، نماينده امريكا در سازمان ملل با صدور بيانيه‌اي اعلام كرد كه روسيه درصدد است تا مانع از تشديد بازرسي آژانس از ايران شود. وي مدعي شد كه برخي از كشورها مي‌خواهند از ايران در برابر بازرسي‌ها محافظت كنند. هيلي افزود: «ايران اجازه بازرسي از سايت‌هاي نظامي را نمي‌دهد، در حالي كه آژانس مي‌گويد نبايد تفاوتي ميان سايت‌هاي نظامي و غيرنظامي باشد». آخرين اقدامي كه امريكا در دستور كار خود دارد عدم تاييد پايبندي ايران به مفاد برجام است. ترامپ هر ۹۰ روز يك‌بار موظف است گزارشي را به كنگره امريكا درباره پايبندي ايران به توافق هسته‌اي ارايه دهد تا مشخص شود آيا اين توافق همچنان در راستاي منافع ملي امريكا هست يا نه. وي تا ۱۵ اكتبر فرصت دارد درباره تاييد پايبندي ايران تصميم‌گيري كند. وي در حاشيه نشست سالانه مجمع عمومي سازمان ملل گفت كه تصميم خود را در اين باره گرفته اما آن را فعلا اعلام نمي‌كند. باورها بر اين است كه امريكا پايبندي ايران را تاييد نخواهد كرد و با اين كار تصميم‌گيري را به كنگره واگذار خواهد كرد كه بايد انتخاب كند تحريم‌هاي ايران را مجددا وضع كند يا نه. اين تصميم ترامپ گامي براي سست كردن برجام است، چون ترامپ مي‌داند كه اگر بهانه‌هاي حقوقي لازم را براي اين تصميم خود فراهم نكند، قادر نخواهد بود همراهي كشورهاي ديگر را با خود داشته باشد. اين اقدامات امريكا دور جديدي از فعاليت ديپلماسي ايران را طلب مي‌كند. ايران در اين مسير هرگز نبايد بهانه‌اي به دست امريكا بدهد تا فعاليت‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي ايران را زير سوال ببرند. همچنين بايد با ديگر كشورهاي طرف مذاكره از جمله اروپا و چين و روسيه به شكلي تعامل كند كه آنها در كنار ايران باشند و امريكا را تنها بگذارند. در اين مقطع هر خطايي از سوي ايران به سود امريكا تمام مي‌شود و تدبير و سنجيدگي ايران مي‌تواند انزواي جهاني براي امريكا را در مقوله برجام موجب شود.