تكايا نماد هويت شهر
اسكندر مختاري
تكايا در تاريخ معماري ايران واجد اهميت فراواني هستند. تكايا فضاهايي هستند كه مركز محلات را تعريف مي‌كنند. محل‌هايي هستند براي برگزاري آيين‌ها و تجمعات مردم و تعاملات اجتماعي و همبستگي‌هاي اجتماعي كه ساختارهاي محتوايي محلات را شكل مي‌دهند. از گذشته مردم نذر مي‌كرده‌اند كه املاك خصوصي شان در ايام خاصي از سال كاربري خاص داشته باشند. در واقع برخي از اماكن چند عملكرده بوده‌اند. مثلا بخشي از سال عملكرد تجاري داشته‌اند و در ايام مذهبي خاص به محل عزاداري تبديل مي‌شدند. تكيه بالاي تجريش يكي از همين اماكن است كه از گذشته يك ماه در سال اختصاصا براي مراسم اييني اختصاص پيدا كرده است. بعضي از تكايا از ابتدا براي تكيه ساخته مي‌شدند. مانند تكيه رضا قلي‌خان هدايت كه الان به عنوان مسجد هدايت فعاليت مي‌كند يا تكيه نياوران كه از ابتدا براي تكيه ساخته شده و محلش ثابت بوده است. برخي ديگر از ويژگي‌شان اين است كه در طول زمان با يك مسجد تكميل شده‌اند. مانند تكيه پايين تجريش كه مسجد اعظم تجريش در كنار آن شكل گرفته و پايگاه مذهبي ثابت پيدا كرده است. برخي از تكايا هم در زمين‌هاي بلااستفاده در ايام برگزاري آيين‌هاي مذهبي برپا مي‌شده‌اند. در نوعي ديگر برخي از بزرگان و رجال كه اعتقاد مذهبي داشته‌اند و توانايي مالي داشته‌اند خانه مسكوني شان را به عنوان تكيه وقف مي‌كرده‌اند. حسينيه اميني‌هاي قزوين كه يك خانه تاريخي است يكي از همين اماكن است. اينكه يك كاربري مي‌تواند در مكان‌هاي مختلف به صورت‌هاي مختلف بروز پيدا كند و تعاملات اجتماعي و مذهبي را پايدار كند؛ نشان‌دهنده انعطاف‌پذيري معماري تكايا در ايران است.
دركه يكي از روستاهاي اطراف تهران بوده است و يكي از ويژگي‌هاي روستاها تكاياي آنهاست. تكايا در روستاها تجلي همبستگي بافت روستايي در موضوعات مشترك بوده‌اند. يكي از اين اشتراكات بحث آيين‌هاست اما فقط به ايين‌ها محدود نبودهو تكايا در واقع موجب قوام ساختارهاي اجتماعي در روستاها بوده‌اند. اين اماكن در شهرهاي توسعه يافته يكي از نشانه‌هاي هويت شهري به شمار مي‌روند. و از اين منظر است كه اهميت تكيه سادات دركه قابل توضيح است. محلات جديد در شهرها با فقدان هويت روبرو هستند. يعني بسياري از حوائج ساكنان محلات جديد پاسخ داده نمي‌شود. اين فقدان هويت محلات را آزار مي‌دهد. اما بر اثر وجود هسته‌هاي كهن كه در مركز تاريخي شهر و روستاهايي كه به شهر پيوند خورده اند قرار گرفته‌اند شهروندان احساس تعلق به مكان مي‌كنند. تكايا نشان‌دهنده اهليت شهروندان به محله و شهر هستند. از اين منظر بازسازي تكيه سادات دركه و كاركرد آن در آن منطقه از شهر تهران بسيار واجد اهميت است. چه اينكه اين تكيه در واقع باقي مانده از بافت روستايي دركه است كه همان‌گونه اشاره شد تكايا در آنها داراي كاركردهاي متفاوتي بوده‌اند.
پژوهشگر مطالعات تاريخ معماري و شهرسازي