18 تيرماه بود كه بعد از 9 سال انتظار بالاخره نام شهر تاريخي يزد در فهرست ميراث جهاني يونسكو ثبت شد. مديران دستگاه‌هاي مختلف بعد از جهاني شدن يزد، در مورد برنامه‌هايشان براي حفظ اين اثر ارزشمند جهاني وعده‌ها دادند و اظهارنظرها كردند. حالا اما بعد از هفت ماه، حال و روز بافت تاريخي اين شهر جهاني خوش نيست و خبرهاي خوشي از كوچه پس كوچه‌هاي قديمي يزد به گوش نمي‌رسد. لودرها و كاميون‌ها يكي بعد از ديگري در كوچه‌هاي باريك محدوده ثبت جهاني، در حال تشييع جنازه بناهايي هستند كه زماني بخشي از اين بافت تاريخي بودند. پشت درهاي بسته خانه‌هاي قديمي هم بناهاي خشتي آرام و بي‌صدا جاي خود را به سازه‌هاي بتني مي‌دهند كه با بدجنسي به زير پوست شهر مي‌خزند. مالكان از پروانه‌هايي مي‌گويند كه آنها را مجاز به استفاده از مصالح بتني و آجر مي‌كند و خود را چندان ملزم به استفاده از مصالح سنتي نمي‌دانند. دانش يزدي مديركل ميراث فرهنگي يزد در واكنش به تخريب‌هايي كه اخيرا در بافت تاريخي يزد اتفاق افتاده، مي‌گويد: «مجوز اين تخريب‌ها و ساخت و سازها قبل از ثبت جهاني صادر شده است.» اين در حالي است كه يكي از تعهدات ايران در يونسكو، ممانعت از ساخت بناهاي بتني در محدوده ثبت جهاني است. در جلسه بررسي پرونده ثبت جهاني يزد، شوراي جهاني بناها و محوطه‌هاي تاريخي (ايكوموس) پيش از راي‌گيري كميته ميراث جهاني، ايراداتي را به پرونده ثبت جهاني شهر يزد وارد دانست كه مهم‌ترين آنها ساخت سازه‌هاي بتني در بافت تاريخي شهر يزد به ويژه در محله زرتشتيان بود. نمايندگان ايران در اين جلسه متعهد شدند كه اين روند را متوقف كنند. اما حالا توجيه‌شان براي بناهاي بتني كه در اين هفت ماه در بافت تاريخي قد علم كرده‌اند، اين است كه مجوز ساخت اين بناها قبل از ثبت جهاني صادر شده.
ضوابط ثبت ملي و ضوابط ثبت جهاني
«مجتبي فرهمند» مدير پايگاه جهاني بافت تاريخي يزد در پاسخ «اعتماد» در خصوص الزامات يونسكو براي حفاظت از محدوده ثبت جهاني يزد مي‌گويد: «الزامات يونسكو همان مواردي است كه در مورد محدوده ثبت ملي هم وجود داشت. تنها موردي كه مازاد بر ضوابط ثبت ملي است، ممنوعيت ساخت و ساز بناهاي بتني است. ما اين الزام را داريم كه بناها در اين محدوده با مصالح سنتي و با رعايت اصول و استانداردهاي معماري سنتي ساخته شوند و سازه‌ها خشتي باشند. البته در محدوده عرصه ثبت جهاني كه اصلي‌ترين محدوده حفاظتي ما است و حدود 200 هكتار از بافت تاريخي يزد را شامل مي‌شود، ضابطه‌هاي مربوط به محدوده ثبت ملي، تخريب در اين محدوده را ممنوع كرده و نوسازي تنها در صورت واجد ارزش نبودن پلاك، با تكنيك‌هاي سنتي و با مصالح خشتي مي‌تواند صورت گيرد.»
مجوزها مربوط به پيش از ثبت جهاني است
«فاطمه دانش‌يزدي»، مديركل ميراث فرهنگي صنايع دستي و گردشگري يزد در خصوص تخلف‌هايي كه بعد از ثبت جهاني در بافت تاريخي يزد صورت گرفته است، مي‌گويد: «ضوابط يونسكو در مورد شهر جهاني شامل ممنوعيت ساخت سازه بتني در بافت تاريخي و بلند مرتبه‌سازي است. البته در خيابان قيام مجموعه‌اي برخلاف اين ضوابط در حال ساخت است، اما جزو مواردي است كه مجوز ساخت و ساز را قبل از ثبت جهاني و طبق ضوابط ثبت ملي اخذ كرده است. قبل از ثبت جهاني يك طبقه از اين مجموعه هم ساخته شده بود و ارزياب يونسكو هم با همين شرايط از اين محدوده بازديد كردند. البته اقداماتي براي لغو مجوزهايي كه قبل از ثبت جهاني صادر شده، صورت گرفته است.»
لغو مجوزهاي صادر شده پيش از ثبت جهاني
در دستور كار
بناهايي در بافت تاريخي وجود دارند كه در سال‌هاي پيش يكي پس از ديگري با شگردهاي مختلف مالكان يا سازندگان (آب انداختن به پي بنا و تخريب تدريجي بناها) مخروبه شده‌اند، پروانه‌هاي ساختي كه پيش از ثبت جهاني صادر شده هنوز معتبر است و مالكان مي‌توانند بر خلاف قوانين يونسكو در محدوده ثبت جهاني اقدام به بتن‌ريزي براي ساخت بنا كنند. هر چند مسوولان ميراث فرهنگي مي‌گويند در پي اين هستند كه مجوزها و پروانه‌هايي كه پيش از ثبت جهاني صادر شده را ملغي كنند، اما تا زماني كه اين قانون اجرايي شود، سوداگران بيكار نخواهند نشست. مجتبي فرهمند كه علاوه بر سمتي كه در سازمان ميراث فرهنگي دارد به تازگي به عنوان معاون شهرسازي شهرداري يزد هم منصوب شده در خصوص لغو اين مجوزها مي‌گويد: «لغو تمام مجوزهايي كه قبل از ثبت جهاني در محدوده صادر شده است را در دستور كار داريم. البته اگر حقوق مكتسبه ايجاد نشده باشد و در صورتي كه پروژه اجرا نشده باشد، مي‌توانيم تغييراتي در مجوزها اعمال كنيم. مثل زماني كه طرح تفصيلي شهر ابلاغ شده و براساس آن پروانه‌هايي صادر شده، طبق قانون بر اساس طرح تفصيلي جديد مي‌توان در مجوزهاي صادر شده تجديدنظر كرد.»
ممنوعيت تردد ماشين‌هاي سنگين در بافت تاريخي
جهاني شدن يزد هنوز يك ساله نشده، اما خبرهاي نگران‌كننده‌اي از محلاتي كه نامشان در پرونده جهاني اين شهر ذكر شده است منتشر مي‌شود. خبرهايي كه مديران شهري و متوليان ميراث فرهنگي براي هر كدام توجيهي دارند اما نمي‌توانند منكر تخلفاتي شوند كه در بافت تاريخي شهر صورت مي‌گيرد. در هفته‌هاي گذشته آوار‌برداري يكي از بناهاي مجاور كنيساي يزد خبر ساز شد و واكنش‌هاي مسوولان شهري را به دنبال داشت. هر چند مديركل ميراث فرهنگي يزد تاكيد دارد كه اين بنا واجد ارزش تاريخي نبوده، اما مدير پايگاه ثبت جهاني در مورد تردد ماشين‌هاي سنگين در محدوده مركزي بافت تاريخي يزد مي‌گويد: «در مورد اين بنا قطعا تخلف صورت گرفته است. البته شايد تردد ماشين‌هايي كه مصالح را جابه‌جا مي‌كنند يا نخاله‌هاي ساختماني را تخليه مي‌كنند، كم‌اهميت‌تر باشد، اما تردد بيل مكانيكي و بولدوزر كه ممكن است موجب تخريب ساختمان‌هاي مجاور شود، از نظر ما ممنوع است. در مورد اين ساختمان هم همين طور است، ممكن است خود بنا به تنهايي ارزشمند نباشد اما ساختمان مجاور آن ارزشمند است. بيل مكانيكي مي‌تواند ساختمان‌هاي مجاور را دچار آسيب كند. بنابراين ضوابط حكم مي‌كند كه براي نخاله‌برداري و حمل مصالح، ماشين‌آلات سنگين خاك‌برداري وارد محدوده نشوند.»
به گفته علي‌اكبر شمس دادستان عمومي و انقلاب يزد: «طبق ماده 44 قانون آيين دادرسي كيفري در آنچه به عنوان جرم مشهود ارتكاب مي‌يابد لازم است يگان حفاظت، حسب وظيفه قانوني خود عمل كرده و آلات و ادوات ارتكاب جرايم در حوزه ميراث فرهنگي را جمع‌آوري كند.» اما در مورد تخريبي كه در خيابان پشت مسجد جامع اتفاق افتاد شاهد اين بوديم كه يگان حفاظت ميراث فرهنگي بعد از اتمام آوار‌برداري به محل رسيد و با بيان اينكه: «مجوز دارند» اقدامي براي توقف فعاليت بولدوزر حاضر در محل انجام نداد.
بافت تاريخي نه بافت فرسوده
علاوه بر تمام اين موارد، تغيير نگرش مديران شهري يزد در مورد بافت تاريخي يزد يكي از ضروريات است. به نظر مي‌رسد نگاه مديران شهري يك شهر تاريخي با نگاه مديران شهري در كلانشهري مثل تهران تفاوت چنداني ندارد و هر دو مرز باريكي بين بافت فرسوده و بافت تاريخي تعريف مي‌كنند. مرزي كه در بعضي موارد از ميان برداشته مي‌شود و باعث مي‌شود مديران به راحتي از كنار تخريب‌ها عبور كنند، دانش يزدي معتقد است: «ما يك بافت تاريخي را ثبت كرده‌ايم نه يك موزه را، بافتي كه در آن پويايي و جريان زندگي وجود دارد. در نتيجه ساخت و ساز و تغييرات هم در آن طبيعي است. اگر بخواهيم بدون هيچ دخل و تصرفي اين بافت را حفظ كنيم، امكان زندگي در آن را سلب مي‌كنيم. بايد ضوابط و مواردي را كه براي حفاظت از بافت تاريخي لحاظ شده، با معيارها و بحث سكونت در بافت تاريخي در نظر بگيريم. ما در يزد يك بافت ارزشمند داريم، و در دل اين بافت ارزشمند، بناهاي فرسوده هم وجود دارد كه جدا از معضلات اجتماعي مي‌توانند آسيب منظري در بافت تاريخي ايجاد كنند. سعي ما اين است كه بافت تاريخي را ساماندهي كنيم. در نتيجه بايد بناهايي را كه فاقد ارزش تاريخي هستند شناسايي كنيم. بناهاي مخروبه را نمي‌توانيم به حال خود رها كنيم.» بعد از ثبت جهاني شهر تاريخي يزد، مديركل اوقاف و امور خيريه استان يزد اعلام كرد: «دو هزار و 200 ملك وقفي شهر يزد در محدوده ثبت جهاني بافت تاريخي قرار دارد.» البته مسوولان ميراث فرهنگي تاكنون در مورد بناهايي كه شايد جزو همين موارد وقفي باشند كه در بافت تاريخي يزد به حال خود رها شده‌اند و برخي از بناهاي ارزشمند مانند قالبيافخانه مجاور مسجد جامع كه با وجود ارزش تاريخي به عنوان انبار مسجد مورد استفاده قرار مي‌گيرد يا پاياب‌ها و آب انبارهايي كه گويي هنوز فرصت رسيدگي به آنها دست نداده است، توضيحي نداده‌اند. هر چند در دوسال اجراي طرح پايلوت پلان مديريت پايگاه جهاني شهر يزد و هفت ماهي كه پايگاه ميراث جهاني به صورت رسمي فعاليت مي‌كند، اقدامات مثبتي صورت گرفته است، اما هنوز زير پوست شهر هياهويي برپاست و سوداگران آرام آرام در حال تغيير چهره شهر هستند.
جولان موتوسيكلت‌ها در غيبت دوچرخه
قدم زدن در كوچه‌هاي تاريخي يزد و تجربه سكوتي دلنشين و رسيدن به آرامش سال‌هاي دور، اين روزها در حال تبديل شدن به روياست. يزد كه زماني به نام «شهر دوچرخه» شناخته مي‌شد، حالا در قرق موتوسيكلت‌ها و سواري‌ها است. تردد اين وسايل نقليه كه گردشگران را مجبور مي‌كند تا در كوچه‌هاي باريك به سختي راه را براي عبور خودروها باز كنند، زيبايي و آرامش كوچه‌هاي يزد را تحت‌الشعاع قرار داده است. البته فرهمند در مورد اين فضاي نامانوس كوچه پس كوچه‌هاي بافت تاريخي مي‌گويد: «در حال تهيه يك طرح اجرايي با عنوان تجديدنظر در طرح جامع حمل و نقل و ترافيك شهر يزد هستيم. اين طرح با تمركز بر پياده محور كردن هسته مركزي شهر اجرا خواهد شد. قصد داريم تا حد امكان از بار وسايل نقليه هسته مركزي كم كنيم.» فرهمند همچنين درمورد تخريب بناها و ايجاد پاركينگ‌هاي درون محله‌اي مي‌گويد: «اين طرح در گذشته اجرا شده، اما بعد از ثبت جهاني ما پاركينگ جديدي در محلات نداشتيم. به طور كلي اعتقادي به پاركينگ‌هاي درون‌محله‌اي نداريم. اگر شهر تاريخي را به شهر پياده‌محور تبديل كنيم، پاركينگ‌ها را در مبادي ورود به محله‌هاي تاريخي احداث خواهيم كرد. در طرحي كه داريم گردشگران و مردم براي تردد در محدوده عرصه جهاني از وسايل نقليه‌اي مانند دوچرخه استفاده خواهند كرد. در طرح پياده محور كردن بافت تاريخي به دنبال تغيير مود حركتي از خودرو به دوچرخه هستيم.»
روياي مديريت يكپارچه
در پرونده ثبت جهاني لوت و شهر تاريخي يزد، يكي از مواردي كه اعضاي كميته ميراث جهاني در مورد آن ابراز نگراني مي‌كردند، موضوع مديريت در اين پرونده‌ها بود. چرا كه در پلان مديريتي لوت و يزد، دستگاه‌هاي مختلف نقش دارند كه كوتاهي و كارشكني هر كدام از آنها مي‌تواند حفاظت اصولي اثر ثبتي را تهديد يا آن را در خطر خروج از فهرست جهاني قرار دهد. حالا در يزد، شاهد اين هستيم كه پايگاه ميراث جهاني از ممنوعيت تردد ماشين آلات سنگين در محدوده ثبت جهاني مي‌گويد و مالكان از مجوز شهرداري براي ورود بيل مكانيكي و كاميون به محدوده ثبت جهاني، در صبح روزهاي تعطيل. هر چند مديران ميراث فرهنگي سوال ما را در مورد نحوه همكاري دستگاه‌هاي ديگر در مديريت بافت تاريخي يزد بي‌پاسخ مي‌گذارند، اما شواهد نشان مي‌دهد كه مديريت يكپارچه‌اي در شهر جهاني يزد وجود ندارد. شاهد اين امر هم سايه جرثقيلي است كه در زمين كنار مسجد حظيره روي بادگيرها سنگيني مي‌كند و پايه‌هاي بتني پاركينگي كه در همسايگي مسجد در حال ساخت است. البته دانش يزدي در خصوص ارايه گزارش‌هاي دوره‌اي دستگاه‌ها مي‌گويد: «تمامي دستگاه‌ها بايد به صورت دوره‌اي گزارش عملكرد ارايه كنند. پايگاه پژوهشي ميراث فرهنگي كه دبير شوراي راهبردي است، موظف است گزارش‌هاي كارگروه‌ها را جمع‌آوري و براي يونسكو ارسال كند.»
مردم، حافظان بي‌ادعاي ميراث فرهنگي
يزد نخستين شهر ايران است كه در فهرست ميراث جهاني ثبت شد. 9 سال به دليل ايراداتي كه يونسكو به پرونده ارايه شده وارد مي‌دانست، در فهرست موقت ثبت شد و كارشناسان به دليل ساخت و سازهاي غير اصولي در بافت، با ثبت جهاني آن موافق نبودند تا اينكه مردم شهر به ميدان آمدند و و فعالان اجتماعي همراه مسوولان شدند و شرايط را فراهم كردند و نتيجه تلاش‌شان جهاني شدن يزد بود. همان روزها كه مردم و مديران شهري شادي جهاني شدن شهر خشتي ايران را زير زبان مزمزه مي‌كردند، صحبت از اين بود كه با ثبت يزد كار حفاظت آغاز شده و تلاش‌ها بايد افزايش پيدا كند. حالا همان مردمي كه كارشناسان يونسكو روي حضورشان براي حفاظت بافت تاريخي يزد حساب كردند، مي‌توانند با حساسيت بيشتر نسبت به حفظ اين اثر جهاني اقدام كنند و مسوولان را هم مجاب كنند كه براي حفاظت اين بافت ارزشمند وسواس و دقت بيشتري به خرج دهند.