ابهام براي همگان منفعت دارد

دولت مدرن يعني دولتي كه مي‌سنجد؛ دولتي كه تمام مختصات حاكميتي‌اش را اندازه مي‌گيرد. شما هر چه قانون انتشار و دسترسي آزاد به اطلاعات را زيرورو كنيد جايي را نمي‌بينيد كه گفته باشد دسترسي به اطلاعات حوزه آب منع قانوني دارد. از اطلاعات آب‌هاي مرزي گرفته تا كيفيت آب شرب و موارد ديگر... داده‌هايي كه مي‌گويم از رديف‌هاي بودجه سنواتي استخراج شده است. كل اعتبارات طراحي شبكه اندازه‌گيري منابع آب كشور طي هفت سال 59 ميليارد تومان بوده است. اما فقط سالي دو ميليارد و 700 ميليون تومان به اين طرح اختصاص يافته است. طرح ديگري وجود دارد تحت عنوان طرح تكميل و تجهيز شبكه‌هاي اندازه‌گيري آب‌هاي سطحي و زير زميني. كل منابع اعتباري تعريف شده براي اين طرح 245 ميليارد تومان طي هفت سال بوده است. اما تخصيص آن هشتاد ميليارد تومان بوده.
سوال اين است ما در اين مدت سدهاي بزرگي ساخته‌ايم كه چند هزار ميليارد تومان هزينه داشته‌اند. از طرف ديگر بيش از دو هزار ميليارد تومان به طرح احياي درياچه اروميه اختصاص داده‌ايم. ما در همين مدت هزاران ميليارد تومان هم به مطالعات طرح‌هاي انتقال آب اختصاص داده‌ايم. اما براي آنكه دولت مدرن بسازيم كه خودش بداند براي چه چيزي دارد حرف مي‌زند [اطلاعاتي نداريم.] حتي اگر دولت هم قبول كند كه همه داده‌هايش را منتشر كند اصلا چيزي دارد كه منتشر كند؟ ما چقدر پول خرج كرده‌ايم داده توليد كنيم؟ اين به منطق اقتصاد سياسي مربوط است كه ميان وزارت نيرو، سازمان مديريت و برنامه‌ريزي، وزارت جهاد كشاورزي و ساير ذي‌نفعان برقرار است. وقتي اتفاقي به شكل سيستماتيك در همه دولت‌ها تكرار شده بايد نتيجه بگيريم كه اين يك ايراد سيستمي است ابهام براي همگان منفعت دارد. در اين شرايط است كه هر كسي مي‌تواند ماهي خودش را از آب بگيرد. وزارت جهادكشاورزي مي‌گويد داده‌ها را قبول نداريم. بقيه هم مي‌گويند قبول نداريم. معني‌اش اين است كه در «تعادل غيربهينه» قرار گرفته‌ايم و همه كنشگران در اين شرايط مي‌توانند بهترين استراتژي مدنظر خودشان را دنبال كنند. مشكل ديگر بر سر مفهوم پروژه است. ما تا نتوانيم مفهوم پروژه را در سازمان برنامه و بودجه عوض كنيم همين وضعيت ادامه مي‌يابد. پروژه از نظر آنها يعني بيل، كلنگ، بتن و... چرا پروژه‌هايي براي توليد داده كه كم خرج است، تعريف نمي‌شود؟ الان سه سال است كه قرار است آماربرداري سراسري منابع آب انجام شود. مجموع تخصيص‌هاي كه صورت گرفته 17 درصد است. در همين زمان بازه زماني كل 2500 ميليارد تومان بودجه تجهيز زمين‌ها به آبياري تحت فشار تخصيص داده شده است. اين سوال مهمي است كه چرا ما در جايي 2500 ميليارد تومان به راحتي خرج مي‌كنيم براي اينكه ديده مي‌شود اما براي طرح‌هايي كه ديده نمي‌شوند اتفاقي نمي‌افتد.
نظام آبي، كل خرجش چقدر است؟ آب‌سنجي و باران‌سنجي و مسائلي از اين دست كل هزينه‌اش چقدر است؟ وقتي اين داده‌ها توليد نمي‌شود منجر به مناقشه مي‌شود و هر كسي يك عددي مي‌گويد. مثلا در مناقشه بر سر نيشكر خوزستان ما روايت داريم از اينكه نيشكر آب اضافه هم به خوزستان كمك مي‌كند تا اينكه عامل كمبود آب باشد. ما روايت داريم از اينكه آب در چهارمحال‌و‌بختياري زياد است تا اين روايت كه دشت‌ خان ميرزا به دليل بحران آب خشكيده است. دست‌كم 5 پروژه را در كشور مي‌توانم نام ببرم كه بر سر فقدان داده‌ها درباره‌اش مشكل داريم؛ نيشكر خوزستان، مناقشه بر سر آبياري تحت فشار، مناقشه بر سر آب مصرفي كل بخش كشاورزي در كشور، مناقشه بر سر آب مصرفي شهروندان، مناقشه بر سر انتقال آب به رفسنجان و...
تا وقتي اين داده‌ها را نداشته باشيم اصلا دولت مدرن نيستيم. اين كار عزم سياسي مشخص مي‌خواهد و مقابله با منافعي كه در پس اين نوع تخصيص وجود دارد. تغيير تخصيص منابع از جنس كارهايي كه در بهترين حالت بود و نبودشان فرقي نمي‌كند به سمت حوزه كارهايي كه به آنها احتياج داريم تا تبديل به دولت مدرن شويم؛ بسيار اهميت دارد. نكته بعدي اين است كه توليد داده‌ها نيازمند اين نيست كه سطح تصميم‌گيري را دايما بالا ببريم. بايد به مداخله كنشگران در سطح اجتماعي اعتماد كنيم كه بتوان فرآيندهاي اجتماعي و سياسي منجر به اين تعادل غيربهينه را بشكنيم. اما دوستان فهم‌شان از واژه اجتماعي مبتذل و ناقص است. مثلا وقتي بحث رويكرد اجتماعي مطرح مي‌شود، مي‌گويند ما براي بخش اجتماعي بودجه گذاشته‌ايم تيزر بسازيم تا كشاورزان مزرعه سيب‌شان را جمع كنند. خب تا وقتي كه معيشت جايگزين نداريم با تيزر مي‌خواهيم از مردم تقاضا كنيم دست از معيشت‌شان بكشند؟ كار اجتماعي يعني مجموعه‌اي از شكافتن فرآيندهاي قدرت، مجموعه‌اي از اقتصاد سياسي منافع، مجموعه‌اي از ادراكات اجتماعي نشده در سطح كل، شكل نگرفتن مجموعه‌اي از هنجارهاي مولد تقاضا براي شفافيت و آيتم‌هاي ديگري كه كنشگران را در وضعيت سيستمي ديگري قرار مي‌دهد. اما مي‌بينيم كه ما در هيچ حوزه‌اي از پروژه‌هاي آب يك صفحه تحليل اجتماعي ننوشته‌ايم.
جامعه شناس و مشاور وزير نيرو در امور برنامه‌ريزي راهبردي و توسعه پايدار

٭ تخليص و ويرايش تنظيم شده از سخنراني در پنل «حكمراني محلي آب در ايران، مسائل، چالش‌ها و رويكردها» در اولين كنفرانس حكمراني و   سياستگذاري عمومي