ابهام درباره آثار زيانبار فولاد ني‌ريز بر منابع آب
امين شول‌سيرجاني
10 سال پس از آنكه دولت محمود احمدي‌نژاد طرح پر‌سر و صداي احداث 8 طرح فولادي در كشور را تصويب كرد؛ فولاد ني‌ريز به عنوان يكي از اين طرح‌هاي هشتگانه به دست اسحاق جهانگيري، معاون اول رييس‌جمهور، افتتاح شد. اين واحد فولادي در شرايطي افتتاح شد كه «ني‌ريز» از كمبود شديد منابع آب رنج مي‌برد. در اين شرايط پرسش اصلي اين است كه سرنوشت فولاد ني‌ريز چه مي‌شود و اين واحد چگونه آب مورد نيازش را تامين مي‌كند؟
درباره فولاد ني‌ريز
فولاد ني‌ريز چهارمين طرح از فولادهاي استاني است كه در مدار توليد قرار گرفته است. اين شركت در بخش قطروئيه شهرستان ني‌ريز احداث شده است. شركت «فولاد غدير ني‌ريز» با سهامداري 65درصدي سرمايه‌گذاري غدير و 35درصدي ايميدرو تشكيل شده است. در طراحي اين واحد ظرفيت توليد سالانه 800 هزار تن آهن اسفنجي پيش بيني شده است و بر اساس اعلام خبرگزاري‌ها سه هزار و 450 ميليارد ريال سرمايه‌گذاري شده و قرار است كه براي 220 نفر اشتغال‌زايي كند.
فقدان توجيه اقتصادي
طرح‌هاي هشتگانه فولادي از همان روز نخست با مخالفت كارشناسان اقتصادي روبه رو بودند. چرا كه به گفته آنها تجربه‌هاي جهاني نشان مي‌دهد طرح‌هاي فولادي با مقياس كمتر از 5 ميليون تن توجيه اقتصادي نداشته و قيمت محصول تمام شده بالا در مي‌آيد. «قدير قيافه»، رييس انجمن سنگ آهن ايران يكي از همين منتقدان است كه پيش از اين به «جهان نيوز» گفته بود: «يكي از اساسي‌ترين مشكلات اين طرح‌هاي فولادي جانمايي آنها بود كه به درستي انجام نشد و در نتيجه مشكلات بعدي در پي آن به وجود آمد. سود مشاركت طرح‌ها از قيمت خود طرح و پيش‌بيني قيمت تمام‌شده بالاتر است و به لحاظ اقتصادي اين 8 طرح فولادي توجيه ندارد. از طرف ديگر اين واحدهاي توليدي بايد در كنار واحدهاي توليد مواد اوليه و بر سر راه خطوط آهن و بنادر ساخته شود و اين اتفاقي است كه در 8 طرح فولادي نيفتاده و توجه ويژه طرح‌ها به توسعه يافتن مناطق محروم معطوف بوده است.»
مساله جانمايي غلط طرح‌هاي فولادي نكته‌اي است كه «محمدرضا بهرامن» رييس خانه معدن ايران هم بارها از آن انتقاد مي‌كند. او با اشاره به طرح‌هاي هشتگانه فولادي مي‌گويد: «برنامه‌هاي توسعه بدون نگاه به آمايش سرزمين و توجه به فرصت‌ها و تهديدهاي منطقه‌اي به نتيجه نمي‌رسد.» به گفته وي بايد در طرح‌هاي توسعه به دو مولفه سرمايه‌گذاري و هزينه به صورت همزمان توجه شود. بر همين مبنا هم در طراحي شش طرح از هشت طرح فولادي به ويژگي‌هاي منطقه‌اي، فرصت‌ها و تهديدها توجه نشده است.
تهديدهاي زيست‌محيطي
احداث كارخانه فولاد ني‌ريز اما به جز ملاحظات اقتصادي با انتقادهاي فعالان زيست‌محيطي هم همراه بوده است. درياچه‌هاي بختگان و طشك در شهرستان ني‌ريز در كنار هم دومين درياچه بزرگ كشور را تشكيل مي‌دهند. درياچه بختگـان بـا مسـاحت 85هزار هكتار و درياچـه طشـك بـا 41هزار هكتار در ارتفاع يك‌هزار و 525 متري از سطح دريا قرار دارد. كمبود بارش، بهره‌گيري بي‌رويه كشاورزان از آب رودها، چشمه‌ها و آبگيري سدهاي سيوند و ملاصدرا و عـدم تامين حـقابـه زيست‌محيطي موجب شده اين درياچه‌ها با مخاطرات زيست‌محيطي عمده و كم آبي گسترده روبه‌رو شوند. حالا سوال اين است كه آيا آغاز به كار فولاد ني‌ريز آخرين ميخ بر تابوت اين درياچه‌هاست؟ محمد درويش، عضو هيات علمي مركز تحقيقات جنگل‌ها در اين باره پرسش روشني را مطرح مي‌كند: «براي اين كارخانه از چه منابع آبي استفاده شده است؟ آيا قرار است بارگذاري جديد بر منابع آب بي‌رمق منطقه تحميل شود يا از جايي ديگر آب تامين مي‌شود؟ درويش سوال ديگري هم مطرح مي‌كند؛ به طور شفاف و روشن اين كارخانه چند متر مكعب در سال به آب نياز دارد؟ وي پاسخ مي‌دهد: اين شرايط جاي نگراني دارد مگر اينكه مثلا تعدادي از چاه‌هاي موجود كشاورزي را خريداري كرده باشند. درويش با اشاره به توجيهاتي چون تمركز بر اشتغال‌زايي براي اجراي طرح‌هاي فولادي مي‌گويد: طرح توسعه براي تسهيل زندگي مردمان است اما مردمي كه سرپناهي براي زندگي نداشته باشند ديگر نيازمند شغل نيستند. بايد از بلايي كه نيروگاه شهيد مفتح بر سر همدان آورد و منجر به نشست زمين شد درس بگيريم. كما اينكه همين الان فروچاله «مهدي‌آباد ايژ» به عنوان بزرگ‌ترين فروچاله خاورميانه نشان‌دهنده وخامت اوضاع در شهرستان ني‌ريز است.
حالا كه فولاد ني‌ريز با تمام مخالفت‌ها افتتاح شده است دست كم بايد راهي پيدا شود تا آخرين روزنه‌هاي اميد براي زيستن در اين منطقه از بين نرود. آيا كسي براي يافتن راهي معقولانه در اين باره انديشيده است؟ در شهرستاني كه به بيان فرماندار اين شهرستان با مشكل كمبود آب شرب روبه روست و بختگان هم هر روز بيش از گذشته وضعيتش وخيم مي‌شود؛ چه راهي مي‌توان جست؟ اينها پرسش‌هايي است كه بايد از همين حالا پاسخ‌هايي روشن داشته باشند.