گروه اجتماعي| بوي عيد كه در خيابان‌هاي شهر مي‌پيچد موعدي نمادين هم خودش را به آمدن بهار گره مي‌زند؛ روز درختكاري. اما درخت در ايران امروز ما، عددش مثل هواي روزهاي آلوده تهران نفسگير شده است. از روزگار تاريخي ايران كه بگذريم اينك در جدال با ريزگردها و تغييرات اقليمي كشوري بي‌جنگل محسوب مي‌شويم. به جز ۳ميليون و ۴۰۰ هزار هكتار جنگلهاي هيركاني كه در دامنه شمالي البرز واقع شده‌اند حدود ۳ ميليون هكتار ديگر هم جنگل داريم. اما به همان تناسبي كه ساختماني در تهران به آسمان مي‌سايد درختي ريشه نمي‌دواند. با اين حال پاي حرف كه به ميان مي‌آيد همه فوايد درخت و درختكاري را مي‌دانيم؛ توليد‌كننده اكسيژن، ثبات‌دهنده به خاك، مانع از فرسايش خاك، كنترل‌كننده ريزگردها و بسياري مزيت‌هاي ديگر. به جز اين مناسبت، روزهاي ديگري هم در تقويم هست كه به موضوع «درختكاري» پيوند مي‌خورند؛ روز ۲۷ خرداد روز مبارزه با بيابان‌‌زايي است. روز ۱۴ آذر نيز روز جهاني خاك نام گرفته است. اين به جز روز ۱۶ خرداد است كه روز جهاني محيط زيست نام گرفته يا به جز روز دوم ارديبهشت است كه «روز زمين» خوانده مي‌شود. از «سيزده‌به در» هم بگذريم كه ماجراهاي ما و طبيعت را از روز طبيعت به چيزي ديگر تغيير داده است.
در چنين شرايطي وقتي مردم خوزستان، ايلام و كرمانشاه نفسشان از ريزگردهاي داخلي و خارجي بند آمده است و نسخه كارشناسان براي كنترل اين موقعيت كاشت نهال در كانون‌هاي ريزگرد داخلي است چگونه قرار است به پيشواز روز درختكاري برويم؟
ماجرا فقط يك حركت نمادين نيست. ماجراي نياز مبرم ما به «اكسيژن» است. به نظر مي‌رسد به شيوه‌هايي كه در سال‌هاي گذشته به روز درختكاري مي‌پرداختيم نمي‌توان بسيج عمومي براي توجه دادن به اهميت درخت به راه انداخت. گويي امسال بايد همه هشتگ‌ها و همه شبكه‌هاي اجتماعي و همه آنچه از همبستگي آموخته‌ايم را به كار بگيريم تا چاره‌اي براي حفظ درخت و حفظ محيط زيستمان بيابيم.
براي همين ما هم در روزنامه اعتماد به اين فكر كرديم كه پيش از آغاز هفته منابع طبيعي و فرارسيدن روز «درختكاري» به دنبال راهكاري براي جلب‌توجه بيشتر براي درخت و اهميتش در ايران خشك و بياباني باشيم كه با مساله آب و خشكسالي مواجه است.
پيشنهاد يك هشتگ
اين روزها هشتگ‌ها همه را به خودشان مي‌خوانند. گاهي نيمه‌شب‌ها گاهي ساعتي مشخص و توفاني در توييتر يا اينستاگرام. حالا كه روزهاي خوب باراني تهران را تجربه كرديم خوب است به تابستان پيش رو، به روزهاي آلوده‌اي كه پشت سرگذاشتيم و دور نيست كه دوباره گريبانمان را بگيرند فكر كنيم، به مردم خوزستان، ايلام و كرمانشاه بينديشيم كه با نسيمي نفسشان از گرد و غبار پر مي‌شود.
خوب هشتگ‌ها اين است كه مي‌توانند همه ما را براي بحث يك‌جا جمع كنند ولي نقصشان هم اين است كه پاي عمل كه برسد بايد گوشي و تبلت را كنار بگذاريم و آستين بالا بزنيم. در گام نخست مي‌خواهيم بر سر يك هشتگ توافق كنيم. #اكسيژن_بكاريم چطور است؟
روزنامه اعتماد از اين به بعد با همين هشتگ سرفصلي براي نوشتن درباره اهميت درخت و درختكاري مي‌پردازد.
درختاني كه خاك را براي‌مان مراقبت مي‌كنند
خاك به عنوان بستر اصلي رويش‌هاي گياهي، يكي از با ارزش‌ترين ثروت‌هاي ملي است كه بيش از ۹۵ درصد مواد غذايي جهان از بستر آن توليد مي‌شود. ايرنا در اين باره نوشته است: استفاده بي‌رويه از خاك و تلاش براي تامين مواد غذايي بيشتر در يك سده گذشته، موجب شده تا فرسايش خاك به يكي از مسائل زيست محيطي در فرآيند كشاورزي تبديل شود.
همچنين براساس آمارهاي اعلام شده از سوي سازمان خوار و بار جهاني سالانه بيش از ۷۵ ميليارد تن خاك حاصل خيز جهان در معرض فرسايش قرار مي‌گيرد كه اين ميزان در مناطق مختلف جهان به نسبت اقليم متفاوت است.
طبق برآوردهاي «فورنيه» كارشناس فرانسوي، از مناطق آبخيز و آبگير كره زمين، در هر سال بطور متوسط نزديك ۷۶ ميليارد تن خاك بر اثر فرسايش از دست مي‌رود. به گواه وي متوسط فرسايش خاك در اروپا ۸۴ تن در هكتار و در آفريقا ۱۵٫۷ تن خاك است.
ايران از جمله كشورهايي است كه به خاطر اقليم خشك و نيمه خشك آن به‌شدت در معرض فرسايش خاك قرار گرفته است. براساس برخي آمارها نرخ فرسايش خاك در ايران ۲۰ برابر بيشتر از متوسط جهاني است. اگر نرخ تخميني فرسايش هر تن خاك ۲۸ دلار در نظر گرفته شود، هزينه‌هاي فرسايش خاك بين ۵۶ ميليارد تا ۱۱۲ ميليارد دلار است؛ اين رقم بيشتر از درآمد نفتي ايران در سال ۲۰۱۴ (۵۳٫۶) است.
هشتگي براي كدام درخت‌ها
جنگلهاي ايران را مي‌توان به پنج ناحيه رويشي تقسيم كرد. همه اين نواحي به‌شدت در معرض خطر هستند و وضعيت‌شان نگران‌كننده است. ناحيه هيركاني (خزري) كه نوار سبز شمال كشور را تشكيل مي‌دهد. ناحيه ايران و توراني كه بطور عمده در مركز ايران پراكنده شده‌اند. ناحيه زاگرس كه بطور عمده جنگلهاي بلوط غرب كشور را تشكيل مي‌دهند و چندسالي است كه درختان اين ناحيه با بيماري‌هاي مخربي مواجه هستند. ناحيه خليج فارس در نوار ساحلي جنوبي و ناحيه ارسباراني كه متشكل از گونه‌هاي نادر و منحصربه‌فرد است.
اما مهم اينجاست كه بدانيم وقتي سخن بسيج و همبستگي براي توجه به درخت و درختكاري مي‌دهيم چرا اين تاكيد را داريم. ايران در بين ۵۶ كشور داراي جنگل در جهان مقام چهل و پنجم را داراست. پس ما اواخر جدول قرار داريم و بايد با جان و دل مراقب منبع توليد و تصفيه اكسيژن‌مان باشيم.
نهال به اقتضاي جغرافيا
محمدعلي الستي، استاد ارتباطات مي‌گويد: «در مورد كمپين‌ها و پويش‌هاي مجازي كه در خصوص مسائل مربوط به بهار و محيط‌زيست وجود دارند تجربه‌اي داشتم كه شايد با درختكاري بي‌ارتباط نباشد. زماني بود كه مي‌گفتند ماهي‌قرمز نخريد چون اين ماهي‌ها در محيط بسته تنگ جان مي‌دهند. پس از آن شروع‌كننده پويشي در رابطه با سبزه سفره هفت‌سين بودم. حرف اين بود كه سبزه انداختن مساوي است با دور ريختن غلات، چون عمر اين سبزه‌ها سيزده روز است و بعد ميليون‌ها كيلو غلات به شكل سبزه‌هاي عيد دور ريخته مي‌شوند. پيشنهاد من اين بود كه سر سفره‌هاي هفت‌سين به جاي سبزه، نهال بگذاريم. اين تفكر يعني توجه به درختكاري و مي‌شود از همين جا شروع كرد. استاد ارتباطات دانشگاه براي توليد جرياني كه در آن مردم به موضوع درخت و اهميت آن توجه كنند، تاكيد مي‌كند: «هر آدمي اگر در طول زندگي‌اش 10 نهال بكارد مساله محيط‌زيست در بلندمدت حل مي‌شود و البته بايد به مرحله بعدي اين پويش‌ها فكر كرد، اينكه به مردم در مورد رابطه نهال‌كاري و اقليم محل زندگي‌شان آگاهي بدهيم. براي اين كار بايد دستورالعمل وجود داشته باشد كه با چه آب وهوايي، چه نهالي بايد كاشته شود، نه اينكه هر كسي صرفا نهالي در دست بگيرد و بكارد. اگر اين راهكار را در اغلب پويش‌هاي مجازي آغاز كنيم، نتيجه‌اش را مي‌بينيم؛ سرزميني سرسبز با درخت‌هايي متناسب با هر منطقه جغرافيايي.»
تداوم توجه به منابع طبيعي، راز بقاي درختان
دكتر سودابه كروري، كارشناس محيط زيست، براي آنكه بتوانيم جرياني در حمايت از درخت و درختكاري ايجاد كنيم، پيشنهاد مي‌كند: «يكي از اقداماتي كه بايد انجام شود اين است كه بايد از ابتدا براي آگاهي كودكان برنامه‌ريزي‌هايي داشته باشيم كه بچه‌ها اين آگاهي را داشته باشند كه منابع طبيعي چيست و چرا اهميت دارد؟ بايد در دروسي كه در مدارس ارايه مي‌شود، اهميت منابع طبيعي را به كودكان گوشزد كنيم.» اين استاد منابع طبيعي دانشگاه مي‌افزايد: «ارزش منابع طبيعي بين مردم ما شناخته شده نيست. اقدامات ما در زمينه آشنايي با منابع طبيعي نبايد محدود به هفته منابع طبيعي باشد. بايد تداوم داشته باشد و در طول سال هم مردم به خصوص كودكان با اهميت درختان و منابع طبيعي در زندگي آشنا شوند و به كاشت يك نهال به صورت نمادين اكتفا نكنند.»
به فكر انجام درختكاري صحيح باشيم
دكتر كروري مي‌گويد: «در هفته منابع طبيعي موضوعي كه در درجه اول مطرح است اين است كه بايد برنامه منابع طبيعي و محيط زيست كشور مدون شود. اينكه بيايند بخشي از جنگل‌ها را براي درختكاري واگذار كنند، از نظر علمي كاملا غلط است. وقتي بافت جنگل تغيير پيدا كند و تبديل به باغ شود تمام خاك آن فرسايش پيدا مي‌كند. جنگل طبيعي نتيجه يك تكامل چندهزار ساله است. ما هنوز برنامه مدون جنگلداري بر حسب شرايط اكولوژيكي بنويسيم.» اين استاد محيط زيست همچنين مي‌گويد: «برنامه جنگل يك برنامه 100 ساله است و نمي‌شود در مورد آن سليقه‌اي و كوتاه‌مدت برخورد كرد. از سوي ديگر بايد حساسيت مردم را در اين زمينه افزايش داد، در جنگلهاي اتريش كه برخلاف جنگلهاي كشور ما طبيعي نيستند و دست‌كاشت هستند، مردم آنقدر حساسيت دارند كه حتي اجازه شكستن يك شاخه كوچك را به كسي نمي‌دهند.»
بپرسيم چند درخت كاشته‌ايد؟
هادي شفيعي، مسوول ارتباط با رسانه‌هاي سازمان جنگلداري، مراتع و آبخيزداري براي آنكه «درختكاري» را بتوان به يك حركت جمعي و مساله جامعه بدل كرد، مي‌گويد: با توجه به اينكه امروز، ريزگردها بخش مهمي از كشور ما را فرا گرفته، اگر بتوانيم اهميت درختكاري را در اين حد در ذهن مردم جا بيندازيم كه هر درخت مي‌تواند اكسيژن مورد نياز دو انسان را تامين كند مردم متوجه مي‌شوند كه اهميت منابع طبيعي نبايد صرفا به يك هفته و مراسم نمادين محدود شود. شفيعي كه خود فعال رسانه‌اي محسوب مي‌شود، مي‌گويد: اصحاب رسانه هم مي‌توانند اين رفتار را به يك رسم تبديل كنند كه سراغ هر چهره اجتماعي، اقتصادي، سياسي، هنري و ورزشي و در مجموع، هر چهره تاثيرگذار و صاحب نفوذ در ذهن و تفكر مردم كه مي‌روند، مصاحبه با اين چهره‌ها را با اين پرسش شروع كنند كه «شما امسال چند درخت كاشتيد؟» و اين چهره‌ها را وادار به تفكر درباره اهميت درختكاري كنند و البته مردم هم با خواندن پاسخ اين چهره‌ها، در اين باره فكر خواهند كرد.