آب مجازي چيست؟

آب مجازي آب جاسازي شده در محصولات است و به آب مورد نياز براي توليد آن محصول مربوط مي‌شود. با تامين آب مجازي مي‌توان تقاضا براي آب را در مناطق خشك و نيمه‌خشك پايين نگه داشت. اصطلاح آب مجازي بيانگر مقدار آبي است كه براي توليد مواد غذايي يا كالاهاي تجاري به مصرف مي‌رسد. به‌طور مثال اينكه براي توليد يك كيلوگرم گندم چه ميزان آب در فرآيند توليد استفاده شده است. آب به كار گرفته شده براي محصولات مختلف متفاوت است. آب مجازي نقش مهم و كليدي در اينكه در يك منطقه، توليد چه كالايي مناسب است يا نه، دارد. اگر مواد غذايي يا كالاها به يك منطقه خشك صادر شود ديگر در آن منطقه خشك نياز به مصرف آب براي توليد اين مواد نيست. ذخيره آب به فرم مجازي راهي براي غلبه بر دوره‌هاي كمبود است كه نسبت به ذخيره گاه‌هاي مصنوعي كارآمدتر است. افزايش رقابت بر سر منابع آب و افزايش تقاضا باعث شده است تا آب جداسازي شده توليدات مواد غذايي يكي از مولفه‌هاي مهم در مديريت آب در سطح جهاني و به‌خصوص در مناطق كم‌آب باشد. تجارت آب مجازي نه‌تنها ذخيره آب در كشورهاي واردكننده است بلكه ذخيره آب در زمان و در سطح جهان هم محسوب مي‌شود. براي كمي كردن اثرگذاري و مصرف منابع آب در كشورها، منابع آب را به سه دسته آبي و سبز و خاكستري تقسيم مي‌كنند. آب سبز، رطوبت ناشي از آب باران است كه فقط براي كشاورزي ديم قابل استفاده است. آب آبي، آب رواني است كه جايي در رودها، سدها يا منابع زيرزميني ذخيره شده است. ردپاي آب خاكستري، ميزان منابع آبي است كه در نتيجه پساب فعاليت كشاورزي، صنعتي يا توليد انرژي آلوده شده و از چرخه مصرف خارج مي‌شود. استفاده از آب آبي هزينه فرصت خيلي بيشتري دارد، چون‌ آبي است كه مي‌تواند به مصارف شهري و صنعتي و كشاورزي تخصيص داده شود. در حالي كه آب سبز قابل انتقال و استفاده در مصارف ديگر نيست و هزينه فرصت آن نزديك به صفر است. درواقع آب سبز را نمي‌توان براي مصارف صنعتي يا شهري به كار گرفت. نكته دوم اينكه آب سبز دچار مساله تبخير مجدد نيست. آبي است كه از بالا نازل شده و در صورت كشت محصول مقداري از آن جذب گياه (و تعرق) مي‌شود، ولي مقدار تبخير آن در هر صورت يكسان است. در حالي كه تبخير همواره آب آبي را تهديد مي‌كند. در ادبيات حوزه اقتصاد آب شاخصي و معياري وجود دارد كه مي‌گويد كه از يك واحد آب مجازي موجود در محصولات كشاورزي و صنعتي صادرشده توسط يك كشور چند درصد آن از منابع آب آبي (عمدتا آب زيرزميني) آمده است. براي برخي كشورها اين عدد نزديك صفر بود. يعني تقريبا تمام صادرات آب مجازي‌‌شان از طريق آب سبز است و در نتيجه هيچ فشاري به منابع آب زيرزميني‌شان وارد نمي‌شود. در مقابل براي برخي كشورها اين عدد نزديك يك بود. يعني احتمالا بخش مهمي از آب مجازي صادراتي‌شان از منابع زيرزميني آمده است (البته بخشي هم مي‌تواند از آب سطحي باشد) و اين ممكن است علامت مهمي براي استفاده تهاجمي و ناپايدار از منابع آب باشد. به گفته مسوولان وقت، ميزان واردات ما از آب مجازي بيش از صادرات‌مان به ديگر كشورها است. ما حدود ۳۰ ميليارد مترمكعب واردات آب مجازي داريم و خروجي ما حدود ۵ ميليارد مترمكعب است؛ واردات ما شش برابر صادرات آب مجازي‌مان است. ولي بايد به اين نكته توجه داشت كه به گفته بعضي كارشناسان اقتصادي حوزه آب، 63 درصد آب مجازي صادراتي ايران از منابع آب آبي تامين مي‌شود. در حالي كه عمده آب مجازي وارداتي ايران از محل آب سبز است. يعني تراز تجاري آبي ما به ضرر منابع آب زيرزميني است. عدد بيان شده بسيار نگران‌كننده به‌نظر مي‌رسد و لذا بايد در سياست‌هاي اتخاذ شده از سوي دولت به اين مهم توجه شود.