ضرورت افسون‌زدایی از فناوری
كاوه گرايلي
این روزها شرکت‌های فناوری با وعده زندگی بهتر و آسان‌تر در قامت منجیان بشر ایفای نقش می‌کنند. اکثر مردم از خدمات گوگل، فیسبوک، آمازون و اپل بهره می‌برند و رویای جوانان، کار در این شرکت‌هاست. فناوری ارتباطات، افسون عصر و صاحبان این شرکت‌ها قدیسان زمانه‌اند که وعده رستگاری، دسترسی سهل و رایگان همگان به اطلاعات و توزیع عادلانه امکانات ارتباطی را می‌دهند. اما شرکت‌های فناوری به مثابه بنگاه‌های اقتصادی نهایتاً به دنبال منفعت خود بوده و در صورت تعارض منافع، سود خود را بر خیر عمومی و اصول اخلاقی ترجیح می‌دهند. چندی پیش مدیرعامل اوبر، در توجیه نقش سرمایه‌گذاران این شرکت در قتل خاشقچی گفت: «سعودی‌ها اشتباه کردند، همان‌طور که ما در استفاده از ماشین‌های خودرو دچار اشتباه شدیم. همه اشتباه می‌کنند. این به معنای آن نیست که نمی‌شود آن‌ها را بخشید.» از سوی دیگر، سودمحوری شرکت‌های فناوری باعث می‌شود که کاربران با هزینه بیشتر، محصولات و خدمات بهتری دریافت کنند. لذا هر ابداعی در فناوری اطلاعات که توان فرودستان را افزایش دهد، اصحاب قدرت و ثروت را بسیار بیشتر توانمند می‌کند و این فرایند منجر به افزایش نابرابری و تعمیق شکاف‌های اجتماعی می‌شود.
اکنون حتی دیگر احتیاط فردی نیز برای حفاظت از حریم شخصی کافی نیست. زینب توفکچی، استاد دانشگاه، در مقاله‌ای در نیویورک تایمز، می‌نویسد که امروزه حتی اگر ردی در فضای مجازی به جا نگذارید شرکت‌های فناوری با استفاده از انبوه اطلاعات میلیون‌ها کاربر دیگر و فناوری «استنباط داده»، بسیار بیش از آنچه فاش می‌کنید در مورد شما می‌دانند. فرضاً اگر شما عضو اینستاگرام نباشید، کافی‌ست آشنایان شما برای یافتن دوستان خود در این برنامه به آن اجازه دسترسی به فهرست مخاطبین گوشی‌شان را بدهند. وقتی اینستاگرام شماره شما را از طریق چند کاربر دریافت کند، می‌تواند شما را در یک شبکه روابط جاگذاری کند و با توجه به مجموعه دوستان‌تان چیزهایی را در موردتان استنباط کند. فیسبوک حتی برای افراد غیرکاربر «نمایه سایه» (Shadow profile) می‌سازد.
اینک تنها حریم باقی‌مانده به دور از دسترسی شرکت‌های فناوری و دولت‌ها ذهن بشر است که به زودی با پیشرفت فناوریِ کمک به افراد دارای معلولیت این پناه‌گاه نیز فرو می‌ریزد. اخیراً دانشمندان لباسی تولید کرده‌اند که با دریافت پیام مغر به فرد کمک می‌کند تا بدن‌اش را تکان دهد. لازمه فرمان‌پذیری از ذهن این است که بتوان آن‌را خواند و خواندن ذهن همانا و از دست رفتن آخرین سنگر امن همان. فناوری ارتباطات در کنار سویه تسهیل‌گرش، ناقض حریم خصوصی و تهدیدی برای امنیت روانی، محیط زیست، اخلاق، آزادی، دموکراسی و عدالت شده و علاوه بر این‌ها ما را نیز به خدمات خود کاملاً وابسته کرده و هر وابستگی نیز نوعی آسیب‌پذیری است. ما در برابر تبعات طولانی مدت سلطه فناوری ارتباطات بر زندگی‌مان در خوابی شیرین‌ایم و نمی‌خواهیم بیدار شویم؛ آگاهی مسئولیت می‌آورد و غفلت خوش‌تر است. اما در مقابل این فناوری با خدمات و خطراتی چنین به هم آمیخته چه می‌توان کرد؟ برخی شاید از فناوری ارتباطات دوری کامل گزینند. اما چنین انتخابی برای عموم، ممکن و مطلوب نیست. از سویی هرگونه اعمال محدودیت برای استفاده کاربران در این حوزه نیز مغایر با حقوق و آزادی شهروندان و صرفاً در جهت منافع قدرت‌مندان است. پس چه باید کرد؟
به نظر می‌رسد اگر نمی‌توان منطق مبتنی بر سود شرکت‌های فناوری را عوض کرد اما با ترویج نگاه انتقادی به آن‌ها (به‌جای شیفتگی) و در صورت لزوم خودداری از خدمات‌شان، می‌توان آن‌ها را متوجه کرد که بی‌توجهی به منافع جامعه، برای‌شان زیان‌بار خواهد بود. برخی راه‌کارها برای کاهش آسیب‌های فناوری ارتباطات از این قرارند:
۱. افسون‌زدایی از فناوری و شرکت‌های فناوری و آگاهی‌بخشی نسبت به آثار و عواقب فناوری ارتباطات
۲. تشکیل و حمایت از نهادهای مدنی برای پایش مستمر عملکرد شرکت‌های فناوری و نهادهای قدرت در حیطه ارتباطات و حمایت از حقوق کاربران
۳. ایجاد دغدغه همگانی برای کاهش انتشار اطلاعات خصوصی در فضای مجازی و کاهش دسترسی شرکت‌های فناوری به اطلاعات خود و دیگران
۴. ترویج تفکر انتقادی نسبت به محتوای منتشر شده در فضای مجازی
۵. مطالبه وضع قوانینی برای ممانعت از سوءاستفاده شرکت‌های فناوری و نهادهای قدرت از اطلاعات خصوصی کاربران
۶. کنشگری در برابر رفتار آسیب‌زننده شرکت‌های فناوری یا نهادهای قدرت در حوزه ارتباطات
فناوری همان‌گونه که ما را توانمند می‌کند، آسیب‌پذیر نیز می‌کند، مگرآنکه آگاهانه در برابر آسیب‌هایش بایستیم.