مصاحبه ظريف و لزوم تدوين نظامنامه تاريخ شفاهي
محسن كاظمي
اين يادداشت فارغ از محتوا و سويه‌هاي سياسي مصاحبه جنجالي دكتر ظريف به سويه‌هاي اخلاقي و حقوقي تاريخ شفاهي نظر دارد. تاريخ شفاهي گرچه به عنوان رويكرد نوپديد تاريخ‌نگاري مي‌تواند بسياري از گره‌هاي كور تاريخ‌نگاري كلاسيك را بگشايد اما اين گشايش نمي‌تواند مرزهاي حقوقي و اخلاقي را زير پا بگذارد. تاريخ شفاهي داراي 3 ضلع مصاحبه‌گر، مصاحبه‌شونده و متن مصاحبه است. متن، حاصل تعامل و گفت‌وگوي فعال مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده است. تعامل بر اعتماد طرفيني استوار است. اعتماد ناشي از توافق‌ها، ويژگي‌ها و مهارت‌هاست. در اين يادداشت قصد تبيين فرآيند پيچيده تاريخ شفاهي از پيدايي تا فرجام نيست بلكه تاكيدي است بر لزوم داشتن نظامنامه حقوقي و مرامنامه اخلاقي در تاريخ شفاهي و رعايت آن از سوي كارفرما، مجري و راوي. در اين نظامنامه بايد جزييات حقوق مادي و معنوي مداخلان پروژه تاريخ شفاهي مشخص شود؛ نحوه صيانت از مصاحبه و حدود تكاليف و برخورداري از امتيازات به صراحت روشن گردد و براي آن ضمانت اجرايي مشخصي تعريف شود. نظامنامه ناظر به تمام فرآيند تاريخ شفاهي است از جمله نحوه و زمان انتشار و مشخص مي‌كند كه مرجع روايت در تاريخ شفاهي كيست. ضروري است براي اجتناب از هر گونه مشكل و معضل حقوقي، امنيتي و سياسي در هر پروژه تاريخ شفاهي پيش از آغاز هر مصاحبه‌اي، توافقنامه‌اي بر اساس دستورالعمل‌هاي نظامنامه حقوقي تدوين شود. بدين‌ترتيب حدود و ثغور دخل و تصرف مصاحبه‌گر و كارفرما در متن مصاحبه، روايتگري صادقانه و وفادارانه نسبت به وقايع، زمان مناسب انتشار مصاحبه، طبقات و گروه‌هاي مخاطب و مباحثي، مسووليت حقوقي و سهم‌الشركه طرفين در منافع مادي و معنوي و... مشخص شده و از مشكلات و معضلات پيش‌روي تاريخ شفاهي مي‌كاهد.
مرامنامه اخلاقي مرزهاي بايد و نبايد تاريخ شفاهي در حوزه اخلاق جمعي و فردي، صيانت از آبروي افراد، پرهيز از تهمت و افترا، اجتناب از دروغ، رعايت هنجارهاي فرهنگي، اعتقادي، قومي و ملي و نظاير آن را مشخص مي‌كند. محرمانگي؛ هم از ملاحظات اخلاقي هم از حقوق مشاركت‌كنندگان شمرده مي‌شود. راويان مي‌توانند تمام يا بخشي از مصاحبه‌هاي خود را محرمانه تلقي كرده و براي نشر آن ممنوعيت قائل شوند. افرادي از اين دست اجازه مي‌دهند تا پژوهشگر اطلاعات آنها را تجزيه و تحليل كرده و نتايج تحقيق خود را به دست بياورند اما اجازه نمي‌دهند كه اطلاعات آنها را عينا منتشر كند. در مواقعي هم ممكن است براي محرمانگي خود زمان و شرايطي را تعريف كنند. در اين صورت ممكن است تغيير شرايط اجتماعي و سياسي موجب شود كه محرمانگي از بين برود. يا با منقضي شدن بازه زماني مد نظر راوي نيز سبب از بين رفتن ممنوعيت شود. در مواقعي مصاحبه‌شونده(مشاركت‌كننده) استفاده گروه، طبقه يا صنفي را ممكن است محدود كند. در تمام موارد فوق تبعيت از اصل محرمانگي براي عوامل پروژه تاريخ شفاهي الزامي است. يكي از ويژگي‌هاي تاريخ شفاهي حفظ حافظه جمعي است كه مي‌تواند تاريخ‌ساز و هويت‌بخش باشد. از اين‌روست كه دولت تدبير و اميد در مرداد 1395 طي مصوبه‌اي به شماره 56470/52105 به تمامي دستگاه‌هاي اجرايي كشور مقرر كرد تا بر اساس اصول ابلاغي سازمان اسناد و كتابخانه ج.ا.ا نسبت به تدوين تاريخ شفاهي دستگاه متبوع خود اقدام و يك نسخه از آثار توليد شده را به سازمان مزبور ارسال كنند. در سال 1396 سازمان اسناد و كتابخانه ج.ا.ا در جهت هدايت و عملياتي شدن اين مصوبه در اقدامي شايسته نخستين همايش تدوين تاريخ شفاهي دستگاه‌هاي اجرايي را برگزار كرد. در اين همايش تلاش شد تا نحوه تعامل ميان دستگاه‌هاي مختلف با هم و سازمان اسناد تبيين و اصول راهبردي تاريخ شفاهي با ارايه مقاله‌ها و گزارش‌ها آموزش داده شود. در راستاي اجرايي شدن مصوبه دولت، بسياري از دستگاه‌ها و نهادها مثل وزارت نفت، وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات و كميته ملي المپيك فعالانه دواير تاريخ شفاهي خود را بنا نهادند. حسام‌الدين آشنا نيز كه پيش‌تر سابقه همراهي و همكاري با پروژه تاريخ شفاهي و تصويري ايران(با مديريت و مسووليت حسين دهباشي) را داشت در مركز بررسي‌هاي استراتژيك رياست‌جمهوري، پروژه «تاريخ شفاهي دولت تدبير و اميد» را بنا نهاد. سعيد ليلاز به عنوان محقق و كارشناس ذيل اين پروژه مصاحبه‌هايي با اعضاي دولت روحاني از جمله دكتر محمدجواد ظريف ترتيب و انجام داده است. اكنون انتشار غيرمترقبه مصاحبه دكتر ظريف توسط جريان رسانه‌اي اپوزيسيون، چالش‌هاي اخلاقي و حقوقي پيش روي تاريخ شفاهي ايجاد كرده است. چالشي كه لزوم تدوين نظامنامه حقوقي و مرامنامه اخلاقي را يادآور است. در صورت داشتن و رعايت چنين نظامنامه و مرامنامه‌اي، انتشار مصاحبه‌هاي تاريخ شفاهي به سامان خواهد شد؛ چنانكه با درز و انتشار مصاحبه‌هاي محرمانه، سليقه‌اي و سياسي برخورد نخواهيم كرد.