تنش آبي زير سايه مذاكرات

محمدحسين لطف‌الهي

در حالي كه مذاكرات غيرمستقيم ميان ايران و ايالات متحده به منظور احياي برجام در وين ادامه دارد، تنش‌هاي آبي ميان دو كشور رو به افزايش است و دوشنبه شب براي دومين‌بار در يك ماه اخير نظاميان ايران و امريكا به‌طور خطرناكي در خليج‌فارس به يكديگر نزديك شدند؛ تقابلي كه نيويورك‌تايمز پايان آن را تيراندازي هشدارآميز ناو امريكايي توصيف كرده است.

براساس بيانيه‌اي كه ناوگان پنجم نيروي دريايي امريكا در بحرين منتشر كرده، ايالات متحده مدعي است شامگاه دوشنبه سه قايق تندرو متعلق به نيروي دريايي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي تا فاصله 68 ياردي (حدود 62 متري) كشتي گشتي امريكايي «يو اس اس فايربولت» نزديك شده‌اند و به‌رغم هشدارهاي مكرر نسبت به حفظ فاصله ايمن، در‌خصوص كم كردن اين فاصله اقدامي نكرده‌اند. ربكا ريبارچ، سخنگوي ناوگان پنجم نيروي دريايي امريكا ادعا كرده كه در اين تقابل دريايي، «يو اس اس فايربولت» در‌نهايت اقدام به شليك تيرهاي هشدار كرده و پس از اين شليك‌ها قايق‌هاي ايراني فاصله خود را با كشتي امريكايي افزايش داده‌اند.
اين اولين تقابل آبي ميان ايران و ايالات متحده در سال جاري نبود. ناوگان پنجم نيروي دريايي امريكا پيش‌تر نيز در بيانيه‌اي اعلام كرده بود روز دوم آوريل (۱۳ فروردين) شناور «هارت ۵۵» نيروي دريايي سپاه به همراه سه قايق تندرو تهاجمي، به دو شناور رانگل و مونوموي كه در حال «گشت‌ معمول امنيت دريايي در آب‌هاي بين‌المللي» جنوب خليج‌فارس بودند، نزديك شده‌اند. براساس گزارش وال‌استريت ژورنال از اين رخداد، اين تقابل آبي نزديك به سه ساعت به طول انجاميده بود و پس از مانورهاي دفاعي كشتي‌هاي امريكايي و رد و بدل شدن پيام‌هاي هشدارآميز ميان طرفين، كشتي‌هاي سپاه از كشتي‌هاي امريكايي فاصله گرفته بودند. وال‌‌استريت ژورنال در تنظيم اين گزارش از عبارت «آزار قايق‌هاي ايراني عليه گارد ساحلي ايالات‌متحده» استفاده كرده بود كه اين تيتر واكنش‌هاي زيادي را در شبكه‌هاي اجتماعي به دنبال داشت. كاربران در توييتر با اشاره به فاصله بيش از 7 هزار كيلومتري سواحل ايالات‌متحده با منطقه خليج‌فارس، سوال مي‌پرسيدند كه گارد ساحلي امريكا در خليج‌فارس دقيقا از كدام ساحل اين كشور محافظت مي‌كند و حضور نظامي امريكا در اين منطقه را غير‌ضروري ارزيابي مي‌كردند. براساس آمارهايي كه ارتش ايالات‌متحده ارايه مي‌كند، از 15 آوريل 2020 تا آوريل 2021 هيچ تقابل مشابهي از نيروهاي ايراني و امريكايي ثبت نشده است. اين آمارها همچنين تاييد مي‌كند در فاصله سال‌هاي 2018 تا انتهاي 2019 سطح تنش‌هاي آبي ميان دو كشور تا حد زيادي كم شده بود. جالب توجه آنكه در سال 2017 ميان نيروهاي ايران و امريكا 14 تقابل دريايي به ثبت رسيده كه اين رقم در سال 2016 يعني در زمان آغاز اجراي توافق هسته‌اي 35 مورد و در سال 2015، سالي كه برجام به امضا رسيد 23 مورد بوده است. در يك مورد در سال 2016، ده نفر از ملوانان امريكايي كه براساس ادعاي ارتش ايالات‌متحده به دليل گم كردن مسير وارد آب‌هاي سرزميني ايران شده بودند، از سوي نيروي دريايي سپاه پاسداران شناسايي و بازداشت شدند.
تحليلگران نظامي در امريكا بر اين باورند كه سپاه پاسداران با استفاده از ناوگاني كه سريع‌ترين و سبك‌ترين شناورها را در خاورميانه در‌اختيار دارد، مي‌خواهد ضمن كاهش ريسك آسيب ديدن نيروي انساني‌اش به كشتي‌هاي امريكايي هشدار دهد كه هر اقدامي عليه ايران پاسخ متقابل خواهد داشت. به گفته آنها، ناوهاي بزرگ كه سرعت حركت كمي دارند و سلاح‌هاي سنگين و موشك‌هايي پيشرفته را حمل مي‌كنند، در برابر شناورهاي سبك و بسيار پر‌سرعت آسيب‌پذيرند و ايران عمدا و براساس يك استراتژي مشخص از شناورهاي سبك براي تهديد كشتي‌هاي امريكايي استفاده مي‌كند.
در ارديبهشت 99 (آوريل 2020) زماني كه ترامپ با به‌كار‌گيري سياست فشار حداكثري در قبال ايران و اقدامات خصمانه در منطقه خاورميانه از جمله ترور فرمانده سپاه قدس در بغداد، بر آتش تنش ميان دو كشور مي‌دميد، اتفاقي مشابه در خليج‌فارس رخ داد. در آن زمان ايالات‌متحده مدعي شد 11 شناور ايراني خود را به فاصله بسيار كم از ناوهاي امريكايي رسانده بودند و به آنها هشدار مي‌دادند كه هرچه سريع‌تر منطقه را ترك كنند. در آن زمان ارتش امريكا با صدور بيانيه‌اي ادعا كرد «مانورهاي خطرناك و تحريك‌آميز در نزديكي كشتي‌هاي ايالات‌متحده» علت اصلي بروز تنش در منطقه خليج‌فارس است و هشدار داد كه در صورت تكرار چنين اقداماتي، واشنگتن واكنشي سخت نشان خواهد داد. حسين سلامي فرمانده كل سپاه پاسداران نيز در واكنش به اين اظهارات به امريكايي‌ها گفت اگر نيروي دريايي امريكا براي شناورهاي ايران «مخاطره» ايجاد كند مورد هدف قرار گرفت. پس از آن ماجرا، نيروي دريايي امريكا اعلام كرد كه ورود هر كشتي‌ و شناور به شعاع صد متري ناوهاي جنگي اين كشور در اين منطقه، تهديد تلقي مي‌شود و عليه آن دست به اقدامات «دفاعي قانوني» زده خواهد شد.
ناظران معتقدند مبهم بودن استراتژي نظامي ايالات‌متحده در خليج‌فارس و همچنين نقش اين كشور در تنش‌ ميان كشورهاي منطقه از جمله دلايلي است كه مي‌تواند امنيت منطقه را به خطر بيندازد و در اين شرايط، اگر تقابلي اتفاق بيفتد ايران كشوري دست و پا بسته نخواهد بود. مركز مطالعات راهبردي و بين‌المللي با انتشار گزارشي راهبردي با عنوان «ايران و تغيير توازن نظامي در خليج‌فارس» به قلم آنتوني كوردزمن از مديران و اعضاي ارشد اين انديشكده امريكايي مدعي «تغيير ابعاد نظامي توازن» شده و نوشته است: «اين تغييرات با تغييرات ديگري كه در قدرت منطقه‌اي رخ داده، برهم‌كنش داشته‌اند. در درجه اول، ايران به رقيبي به مراتب موفق‌تر از آنچه منابع نظامي آن نشان مي‌دهد، تبديل شده است. درواقع، اگر توازن را با مفهوم نظري و آرماني آن بررسي كنيم، ايالات‌متحده و كشورهاي عرب خليج‌فارس بايد از مزيت قاطع برخوردار باشند.» براساس اين گزارش «اين تغييرات، ناشي از توسعه گستره وسيعي از قابليت‌هاي جنگ نامتقارن ايران در خليج‌فارس و آب‌هاي مجاور آن در درياي عمان، اقيانوس هند و درياي سرخ است.» اين گزارش همچنين ضمن اشاره به شناورهاي تندرو به عنوان يكي از ابزارها براي جنگ نامتقارن دريايي مي‌افزايد: «فوري‌ترين گام رو به‌ جلوي ايراني‌ها، توسعه طيف وسيعي از قابليت‌هاي مقرون‌به‌صرفه جنگ نامتقارن و قابليت‌هاي موردنياز براي جنگ تركيبي و جنگ در مناطق خاكستري بوده است. اين قابليت‌ها از نيروي قدس- و توانايي حمايت از نيروهاي نظامي خارجي و بازيگران غيردولتي- تا قابليت‌هاي مهم دريايي- موشكي- هوايي براي تهديد و حمله به اهداف دريايي، كشتي‌ها/ نفتكش‌ها و اهداف ساحلي ثابت در خليج‌فارس را شامل مي‌شوند.»