راهبرد برنامه هسته‌اي تركيه
سيدحامد حسيني*
رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه، در سخنراني خود در يك مجمع اقتصادي در شهر سيواس در تاريخ سپتامبر 2019، با بيان «حق تركيه براي داشتن سلاح هسته‌اي»، به تيتر يك روزنامه‌ها تبديل شد. در واقع اردوغان به ناعادلانه بودن نظم بين‌المللي كنوني اشاره كرد و از داشتن سلاح هسته‌اي به عنوان يك الزام براي اعتبار بين‌المللي كشورش ياد كرد. وي مدعي شد كه همه كشورهاي توسعه‌يافته داراي سلاح هسته‌اي هستند و افزود كه تركيه «در حال حاضر روي آن كار مي‌كند.» اين اولين‌باري بود كه او آشكارا ايده گزينه هسته‌اي تركيه را مطرح و به جاه‌طلبي‌هاي تركيه براي پيگيري برنامه هسته‌اي نظامي اشاره كرد. برخي نشانه‌ها تصريح مي‌كند كه اردوغان بلوف نمي‌زند.
نشانه‌ها حاكي از اين امر است كه تركيه ساخت اولين نيروگاه هسته‌اي خود را در آك كويو (Akkuyu) در ساحل جنوبي استان مرسين آغاز كرده است. براساس گزارش‌هاي منتشرشده در مطبوعات تركيه، نيروگاه آك‌كويو 10 درصد نياز برق كشور را تامين خواهد كرد. اين نيروگاه هسته‌اي داراي چهار رآكتور خواهد بود كه هريك به ظرفيت 1200 مگاوات هست و توسط آژانس دولتي انرژي هسته‌اي روسيه (Rosatom) ساخته مي‌شود. اولين واحد قرار است در سال 2023 شروع به كار كند.
به عنوان بخشي از توافق تركيه و روسيه، دانشجويان دانشگاه‌هاي تركيه در برنامه‌هاي آموزشي هسته‌اي در روسيه ثبت‌نام كرده‌اند تا پس از آن در نيروگاه آك‌كويو مشغول به كار شوند. براساس برخي گزارش‌ها، دانشجويان مهندسي تركيه به دومين گروه بزرگ ملي در حال تحصيل در علوم هسته‌اي در روسيه تبديل شده‌اند.
به غير از روسيه، تركيه شروع به نزديك شدن به پاكستان داراي سلاح هسته‌اي نيز كرده است. تركيه چهارمين منبع بزرگ تسليحات پاكستان است كه از ايالات متحده پيشي گرفته و پاكستان را به بازار بزرگ صادرات تسليحات تركيه بين سال‌هاي 2016 تا 2019 تبديل كرده است. درحالي‌كه چين منبع اصلي واردات سخت‌افزار دفاعي پاكستان است، تركيه به‌طور فزاينده‌اي جايگزين مهم ديگري را براي پاكستان ارايه مي‌كند.
نشانه‌هاي ديگر از جاه‌طلبي‌هاي تركيه كه به‌طور گسترده در مورد آنها گزارش نشده است شامل توسعه موشك‌هاي بالستيك و برنامه فضايي تركيه است. در سال 2012، شوراي تحقيقات علمي و فناوري تركيه (TÜBİTAK) هدف دولت را براي توسعه يك موشك با برد 2500 كيلومتر اعلام كرد. تركيه همچنين در سال 2018 آژانس فضايي تركيه را تاسيس كرد، به اين اميد كه به تعداد انگشت‌شماري از كشورهاي ديگر با برنامه‌هاي فضايي بپيوندد. اردوغان، خود برنامه فضايي تركيه را در مراسمي رسمي در فوريه 2021 رونمايي كرد.
فهم نگرش‌هاي هسته‌اي تركيه
تعامل نخبگان سياسي، مذهبي و رسانه‌اي تركيه با سياست هسته‌اي در تركيه طي سال‌ها كمتر مورد توجه واقع شده است. درحالي‌كه اظهارات اردوغان بيشتر مورد توجه رسانه‌هاي خارجي و داخلي قرار گرفته است، ديدگاه اسلام‌گرايان در اين كشور درباره داشتن سلاح هسته‌اي نيز قابل تامل است. حيرتين كارامان، واعظ ارشد، اين ايده را در روزنامه يني شفق كه حامي دولت است، چنين بيان كرد: «در زمان پيامبر (ص) موثرترين وسيله جنگ، سواركاري و تيراندازي بود، به همين دليل، مسلمانان تشويق شدند كه از آنها استقبال كنند. امروزه موثرترين سلاح، سلاح هسته‌اي است. كشورهايي كه سلاح هسته‌اي ندارند، از كمبود قدرت رنج مي‌برند و با خطر و تهديد بزرگي روبه‌رو هستند.»
ندرت ارسانل، ستون‌نويس ديگري در يني‌شفق، از تركيه خواست بدون از دست دادن زمان، سلاح هسته‌اي توليد كند. ارسانل در مقاله خود در ژانويه 2021 اظهار داشت: «در مورد موضوع تسليحات هسته‌اي؛ نظر شخصي من اين است كه ما به آن نياز داريم! زمان مناسب است؟ بله همين‌طور است. به كساني كه انتقاد مي‌كنند گوش ندهيد.»
براي ملي‌گرايان در تركيه، توسعه قابليت‌هاي هسته‌اي براي امنيت و بقاي دولت تركيه مفيد است. پدر حزب جنبش ملي (MHP) و شخصيت نمادين راست افراطي تركيه، آلپ ارسلان توركش، پيش از اين در سال 1975 تاكيد كرده بود كه تركيه بايد به سلاح هسته‌اي دست يابد. ساير مقامات ارشد اردوگاه ملي‌گرايان مانند وزير دولت سابق، سعدي سومونجو اوغلو، يا وزير اسبق ارتباطات، انيس اوكسوز نيز در گذشته اظهارات مشابهي در مورد نياز تركيه به توسعه يك برنامه نظامي هسته‌اي داشته‌اند.
بااين‌وجود، در اردوگاه كماليست- ناسيوناليست، انتقاد نسبت به ايده برنامه هسته‌اي و همكاري دولت با روسيه يا ساير بازيگران غير غربي در اين زمينه وجود دارد. به‌رغم نااميدي از اتحاديه اروپا و ايالات متحده در سال‌هاي اخير، آنها همچنان معتقدند كه منافع امنيتي تركيه در ناتو و تشكيلات امنيتي غربي بهتر تامين مي‌شود.
جمع‌بندي
چشم‌انداز اينكه آيا تركيه در آينده نزديك برنامه هسته‌اي خود را گسترش مي‌دهد يا نه، بسيار با پويايي‌هاي سياسي در عرصه داخلي كشور مرتبط است. ادامه حكومت اردوغان يا داشتن يكي از وارثان او در قدرت احتمالا راه را براي يك تركيه هسته‌اي هموار مي‌كند. اردوغان قبلا نشان داده كه آماده است براي تصميمات استراتژيك خود هزينه‌هاي سياسي و اقتصادي بپردازد. از سوي ديگر، بازگشت به نظم كماليستي تركيه قديم يا حداقل برخي از ويژگي‌هاي آن با جهت‌گيري غربي‌اش، احتمالا تركيه را از تلاش خود براي دستيابي به قابليت‌هاي هسته‌اي رها مي‌كند. يك اردوگاه كماليست- ناسيوناليست در راس، سياست خارجي سنتي تركيه را كه غرب و ايالات متحده را متحدان واقعي مي‌داند، احيا خواهد كرد. در چنين سناريويي به نظر مي‌رسد كه آنكارا گزينه هسته‌اي را رها مي‌كند و به چتر هسته‌اي ناتو برمي‌گردد.
دانشجوي دكتراي روابط بين‌الملل
شوراي راهبردي روابط خارجي