آغاز غيبت كبري

نيمه شعبان به جهت ولادت حضرت صاحب‌الزمان (عج) از مهم‌ترين اعياد و جشن‌ها در فرهنگ شيعي است اما اين روز مناسبت ديگري هم دارد كه مغفول مانده است. اين روز مصادف است با آغاز غيبت كبري در 1114 سال پيش، زيرا به نوشته شيخ صدوق در نيمه شعبان 329 جناب علي بن محمد سمري(ره) چهارمين نايب خاص امام زمان(عج) درگذشت و با رحلت او دوره حدودا 70 ساله غيبت صغري به انجام رسيد. البته شيخ صدوق سال رحلت نايب چهارم را 328 ذكر كرده اما از منابع ديگر از جمله فهرست نجاشي ظاهر مي‌شود كه در نيمه شعبان 329 بوده است؛ يعني در همان سالي كه اندكي قبل‌تر، شيخ علي بن حسين بن موسي بن بابويه قمي (پدر شيخ صدوق) درگذشت و از كرامات نايب چهارم به روايت صدوق و نجاشي، اين بوده كه در بغداد از درگذشت ابن بابويه در قم خبر داد و بعدا كه خبر به بغداد رسيد، مشخص شد كه وي در همان زمان كه نايب چهارم گفته بوده، درگذشته است. 
در همين ماه شعبان 329 شيخ كليني صاحب كتاب الكافي نيز درگذشت. اين سال را سال «تناثر النجوم» گفته‌اند كه به معناي پراكنده شدن و از بين رفتن برخي ستارگان است و چنان‌كه آمد سه ستاره تابناك تاريخ تشيع نيز در اين سال، روي در نقاب خاك كشيدند. بنابراين شيعه در شرايطي پاي به غيبت كبري گذاشت كه دو تن از بزرگان اين مكتب در دو مركز اصلي آن بغداد و قم نيز درگذشتند و اين به دشواري شروع غيبت كبري افزود. در اين شرايط بسيار سخت كه تجربه آن را هم قبلا نداشتند كه دسترسي حتي با واسطه به امام خود نداشته باشند، چگونه شيعيان بر مذهب خود ثابت ماندند و دچار انواع انحرافات و تفرقه نشدند؟ جز اين است كه نواب اربعه در طول هفتاد سال انديشه مهدويت امام غايب را تثبيت كردند و هر گونه شك و ابهام را از جامعه شيعه زدودند و شيعيان را براي ورود به عصر غيبت كبري تربيت كردند؟ پس از شهادت امام عسكري (ع) به جهت سنگيني امر غيبت، برخي شيعيان دچار حيرت شدند و فرقه‌هاي متعددي پديد آمد؛ مانند كساني كه به امامت جعفر بن علي برادر امام عسكري(ع) معتقد شدند يا كساني كه در امام يازدهم(ع) توقف كردند و...؛ اما بدنه اصلي پيروان امام عسكري(ع) به امام غايب(عج) معتقد بودند و آنچه منجر به حفظ و تثبيت و گسترش اين اعتقاد شد و رقباي انحرافي را از ميدان به در كرد، شخصيت و جايگاه و عملكرد نواب اربعه (رضوان‌الله عليهم) است. برخلاف جايگاه والاي نواب اربعه و حقي كه آنان بر گردن تمام شيعيان دارند، متاسفانه بسياري از شيعيان حتي نام آنان را نمي‌دانند و اگر فرضا گفته شود چند دقيقه درباره نواب اربعه توضيح دهيد، بسياري از افراد حرفي براي گفتن ندارند اگرچه اسم يا حتي ترتيب آنان را بدانند. درباره موفقيت نواب اربعه در حفظ و ترويج مذهب شيعه اثني‌عشري كافي است دقت كنيم كه در دوره غيبت صغري به‌رغم مساله غيبت امام معصوم(ع)، نه تنها شيعه تضعيف نشد بلكه در عرصه علمي-فرهنگي، براي مثال مهم‌ترين جامع حديثي شيعه يعني كتاب الكافي در همين دوره پديد آمد و در عرصه اجتماعي-سياسي نيز در دوره نايب سوم، جناب حسين بن روح نوبختي(ره) (درگذشته 326) جايگاه و موقعيت شيعيان در بغداد يعني پايتخت جهان اسلام ارتقا يافت. اين درخت تناور رو به رشد، در ادامه مسير خود در غيبت كبري، در عرصه علمي-فرهنگي ثمره‌هايي چون شيخ صدوق، شيخ مفيد، سيد‌مرتضي و شيخ طوسي و در عرصه اجتماعي-سياسي نيز شاهد دولت شيعي آل بويه را به وجود آورد و چنان‌كه پنج سال پس از شروع غيبت كبري، معزالدوله بغداد را تصرف كرد و در دوره حكومت خود به شعاير شيعي اهتمام كرد و عزاداري عاشورا و عيد غدير را رسمي كرد. البته موفقيت نواب اربعه نه تنها حاصل هدايت ولي عصر(عج) بوده بلكه در اقدامات امامان پيشين(ع) ريشه داشته است، زيرا نهاد نيابت يك نهاد تاسيسي نوپديد در بين شيعه نبود بلكه ادامه نهاد وكالت بوده است. 
چه بسا اگر اين نهاد نوپا بود با بحران مقبوليت مواجه مي‌شد و به زمان طولاني نياز بود كه تثبيت شود تا بتواند وظايف خود را ايفا كند. بنا بر برخي شواهد نهاد وكالت در زمان امام صادق(ع) شكل گرفته و امام كاظم(ع) آن را توسعه داده است. جالب اينكه هرچه به دوره غيبت نزديك مي‌شويم با تدابير ائمه(ع) به اهميت نهاد وكالت افزوده مي‌شود كه اوج آن در دوره زندگي اجباري و تحت نظر امام علي هادي نقي و امام حسن زكي عسكري عليهمالسلام در سامرا است. جناب ابو عمرو عثمان بن سعيد (درگذشته 266) از وكلاي امامان دهم و يازدهم(ع) و مورد اعتماد آن دو بزرگوار بوده است. در كتاب «الغيبه» شيخ طوسي روايت شده كه امام هادي(ع) به احمد بن اسحاق اشعري قمي فرمود: «اين ابوعمرو [عثمان بن سعيد] فردي امين و مورد اطمينان من است. آنچه به شما بگويد، از جانب من مي‌گويد و آنچه به شما برساند، از طرف من مي‌رساند.» در همان كتاب از امام عسكري(ع) روايت شده كه «عثمان بن سعيد و پسرش محمد بن عثمان هر دو ثقه و مورد اعتماد هستند.» با توجه به اين روايات نيابت اين پدر و پسر با اقبال شيعه مواجه شد و تا سال 305 .ق جمعا حدود چهل و پنج سال نيابت امام زمان(عج) را عهده‌دار بودند و معرفي نايب سوم توسط فردي چون نايب دوم، ادامه مسير نيابت را هموار كرد. باشد كه اين نوشته كوتاه فتح بابي باشد در توجه بيشتر ما شيعيان به نواب اربعه و قدرشناسي از آنان. 
استاد تاريخ اسلام و عضو هيات علمي دانشگاه علامه طباطبايي