نگاهي به آثار حذف ارز ترجيحي در بازارها
كالاهايي كه به حرف دولت گوش ندادند
مسعود يوسفي
يك ماه پس از برنامه پرسر و صداي دولت براي حذف ارز با نرخ ترجيحي موسوم به «جراحي اقتصادي»، حالا شوك قيمتي خود را در افزايش بي‌سابقه تورم ماهانه خردادماه نشان داده است. در حالي كه سازمان برنامه و بودجه ايران قبلا گفته بود كه «حذف دلار ۴۲۰۰ توماني تورم را هفت درصد بالا مي‌برد» اما اعلام نرخ تورم بيش از 12 درصدي فقط در يك ماه، نشان داد كه اين برآورد خالي از اشتباه هم نبوده است.
در واقع، جهش‌هاي قيمتي در خردادماه به ويژه در قيمت خوراكي‌ها كاري كرد كه بزرگ‌ترين عدد تورم از سال 1381 كه مركز آمار ايران اقدام به جمع‌آوري و انتشار اطلاعات مرتبط با تورم مي‌كرد؛ به دست بيايد. براي اينكه بدانيد معناي افزايش 12.1درصدي تورم ماهانه چيست، بايد گفت كه اگر فقط 1.5درصد در ماه تورم ايجاد شود؛ در پايان سال انتظار تورم 20درصدي مي‌رود و اگر رشد تورم در ماه 3درصد باشد؛ تورم پايان سال به 40درصد خواهد رسيد.
فارغ از موضوع تورم ماهانه پس از «جراحي اقتصادي»، اظهارنظرها و صحبت‌هايي است كه بعضا از جانب اعضاي كابينه دولت براي «گران نشدن» كالاها عنوان شد و زمان نشان داد كه بازار از اين نوع اظهارات اطاعت نمي‌كند و به راه خود مي‌رود. در اينجا نگاهي مي‌اندازيم به برخي از اين اظهارات.
رييسي: قيمت‌ها را كنترل كنيد
تقريبا بيستم ارديبهشت ماه بود كه برنامه جراحي اقتصادي با 16 برابر شدن قيمت آرد براي نانوايي‌هاي غيرسنتي آغاز شد. رييس‌جمهور بيست و چهارم ارديبهشت پس از بازديد از ميدان بهمن تهران در نشست ستاد تنظيم بازار خطاب به مديران حاضر در نشست گفت كه «قيمت‌ها را كنترل كنيد تا كسي آسيب نبيند و از هرگونه افزايش قيمت خارج از عدد مصوب جلوگيري كنيد.» آقاي رييسي 24 فروردين ماه امسال نيز در اظهاراتي مشابه «با ابراز نارضايتي از افزايش قيمت كالاهاي اساسي» به مديران «دستور» داده بود كه « اقدامات لازم براي تنظيم بازار و كنترل قيمت‌ها را انجام دهند.»
وي 22 دي ماه سال گذشته هم از مسوولان خواسته بود كه «اجازه ندهند قيمت كالايي افزايش پيدا كند» و «دستگاه‌هاي مختلف به‌طور قاطع مانع هرگونه افزايش قيمت شوند.» البته اين لحن گفتاري رييس‌جمهور سابقه دارد و ايشان از شهريور سال گذشته يعني يك ماه پس از به قدرت رسيدن، بيست و يكم شهريور ماه 1400 گفته بود: «همه مسوولان بايد تلاش كنند قيمت كالاها به ويژه كالاهاي معيشتي مردم به هيچ عنوان گران نشود.» البته رييس‌جمهور پس از اجراي برنامه جراحي اقتصادي، نظرات خود را اندكي تغيير داد و به‌طور مثال 19 ارديبهشت ماه سال جاري در پنجمين گفت‌وگوي زنده تلويزيوني خود با مردم وعده داد كه «نان سنتي، دارو و بنزين گران نمي‌شود.» او همچنين 25 ارديبهشت ماه و پس از حذف يك‌باره ارز با نرخ ترجيحي براي كالاهاي اساسي در جلسه هيات دولت گفت كه «هيچ كالا و خدماتي نبايد تحت هيچ شرايطي بيش از رقم مصوب ستاد تنظيم بازار افزايش يابد.»
هيچ كالايي غير از مرغ، تخم‌مرغ، لبنيات و روغن نبايد گران شود
در واقع پس از اجراي طرح موسوم به جراحي اقتصادي بود كه اظهارنظرها تغيير كرد و به سمت «گزينش» كالاهايي كه «نبايد» گران شوند، چرخيد. به‌طور مثال، احمد وحيدي، وزير كشور بيستم ارديبهشت ماه سال جاري گفت كه «مجوز افزايش قيمت با حذف ارز ترجيحي فقط براي مرغ، تخم‌مرغ، لبنيات و روغن صادر شده و غير از اين كالاها، هيچ كالاي ديگري حق افزايش قيمت ندارد.» او اضافه كرد كه «حمل‌ونقل و رانندگان هم حق گران كردن كرايه را ندارند و آنها نمي‌توانند به بهانه گران شدن اين چهار قلم كالا بر قيمت‌هاي خود بيفزايند.» يا در اظهارنظري ديگر، سيدمحمدرضـا ميرتاج‌الديني، نايب‌رييس كميسيون برنامه و بودجه مجلس بيست و هفتم ارديبهشت ماه عنوان كرد كه «كالاهايي كه مشمول ارز ترجيحي نبودند، حق گران كردن ندارند.» و از مسوولان سازمان تعزيرات خواسته بود كه مراقب باشند «كسي به‌طور خودسرانه نرخ‌ها را افزايش ندهد.»
واكنش كالاها به دستورها
پيش‌بيني بي‌اعتنايي كالاها به اين دستورها چندان هم بيراه نبود و حالا بعد از گذشت يك ماه مي‌شود ديد كه كالاهاي مختلف بي‌توجه به «گفتاردرماني» دو، سه ماه گذشته به روش خود عوارض اين «جراحي» را پشت سر گذاشته‌اند. براي اثبات اين موضوع، ابتدا نگاهي بيندازيم به تورم ماهانه در گروه‌هاي مختلف و ميزان آثار و عوارض اين جراحي را ببينيم.
به‌طور مشخص، شاخص «تورم» با «گراني» تفاوت دارد؛ گرچه به نادرست اين دو به يك معني گرفته مي‌شوند. اما در واقع شاخص تورم از نظر علم اقتصاد اشاره به افزايش سطح عمومي توليد پول، درآمدهاي پولي يا قيمت است. تورم عموما به معني افزايش غيرمتناسب سطح عمومي قيمت در‌نظر گرفته مي‌شود. نرخ تورم در اين تعريف برابر است با تغيير در يك شاخص قيمت كه معمولا شاخص قيمت مصرف‌كننده است. كاهش درصد پشتوانه‌دار از پول ملي نسبت به درصد پول خلق شده نيز تورم گفته مي‌شود. در واقع تورم دلالت بر وضعيتي دارد كه در آن تقاضاي پولي براي محصول نسبت به توليد رشد مي‌كند، وضعيتي كه در نبود كنترلي موثر، به صورت افزايش بهاي يك واحد از كالاي توليد شده آشكار مي‌شود. تورم معمولا با افزايش واقعي يا بالقوه سطح عمومي قيمت‌ها يا به سخن ديگر، با كاهش قوه خريد واحد پولي همراه است. با اين تعريف، تورم به نوعي «شتابي است كه در افزايش قيمت و گراني‌ها شكل مي‌گيرد.» يعني يك افزايش قيمت شكل گرفته و شاخصي به نام تورم، قرار است سرعت اين افزايش قيمت‌ها را محاسبه كند.
همان‌طور كه اشاره شد، قرار بود پس از برنامه حذف ارز ترجيحي هيچ كالايي غير از مرغ، تخم‌مرغ، لبنيات و روغن افزايش قيمت نداشته باشد. بنابراين اين چند كالا، با شوك‌هاي قيمتي خود مواجه شدند و در خردادماه اين شوك‌هاي قيمتي اثر خود را بر نرخ تورم ماهانه گذاشت. به‌طور مثال، ميزان تورم ماهانه روغن خوراكي بيش از 208 درصد در خردادماه اعلام شده يا لبنيات و تخم‌مرغ كه بيش از 46درصد تورم داشته است. اما نگاهي به ديگر اقلام خوراكي نيز نشان مي‌دهد كه در خردادماه، تورم اين سبدهاي كالايي با شوك‌هاي بالايي مواجه شده است. به‌طور مثال، تورم ماهانه ميوه و خشكبار 11.2درصد، شيريني و شكلات و شكر 16درصد، ماهي نزديك به 6 درصد و سبزيجات بيش از 11درصد رشد كرده است.
در بخش كالاهاي غيرخوراكي نيز تورم ماهانه در مواردي به شدت بالا رفته است. مثلا در بخش رستوران‌ها كه 20درصد تورم ماهانه ديده مي‌شود يا بهداشت و درمان و حتي حمل و نقل كه در يك ماه بيش از 5درصد تورم داشته‌اند و البته سبد كالايي پوشاك و كفش كه در يك ماه تورم آن 6 درصد بيشتر از ماه پيش بوده است.
در يك ماه گذشته، علاوه بر قيمت كالاي اساسي، فشار فعالان كسب و كارهاي مختلف موجب شده كه سازمان حمايت از مصرف‌كنندگان و توليدكنندگان و حتي ستاد تنظيم بازار مجوز رسمي افزايش قيمت را نيز به برخي صنايع و كسب و كارها بدهند. در واقع، تمام «دستورهاي پيشين» به كالاها، با «حرف نشنوي» آنها مواجه شده و حالا بسياري از صنايع در صف گرفتن مجوز هستند.
تاير گران شد
هشتم خردادماه سال جاري برخي شركت‌هاي توليدكننده تاير در نامه‌اي به سازمان بورس و اوراق بهادار اعلام كردند كه از امروز هشتم خرداد ماه به دليل افزايش بهاي تمام شده محصولات توليدي، براساس ضوابط سازمان حمايت مصرف‌كنندگان و توليدكنندگان نسبت به افزايش ۳۰ و ۲۵درصدي قيمت اقدام مي‌كنند. اين در حالي است كه قيمت تاير پيش از اين در سوم تيرماه سال 99 و 21 شهريور ماه 1400 افزايش داشته است.
در واقع هر سال صنايع مرتبط با تاير -كه يكي از اجزاي مهم قطعات يدكي خودرو چه سنگين و چه سبك محسوب شده و نقش بالايي در كيفيت حمل و نقل دارد- دست به گرفتن «مجوز رسمي» براي افزايش قيمت زده‌اند و امسال هم اين مجوز اتفاقا پس از «دستورها» براي ثبات قيمت‌ها گرفته شده است.
لوازم خانگي گران شد
29 خرداد امسال سخنگوي وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) از صدور مجوز افزايش ۱۵درصدي قيمت براي تلويزيون و ۱۰درصدي براي يخچال، يخچال فريزر و ماشين لباسشويي و ظرفشويي خبر داد و گفت كه قيمت‌هاي جديد از اول تير ماه اجرايي مي‌شود. البته توليدكنندگان لوازم خانگي -كه به صورت انحصاري و در نبود واردات اين كالاها بازار را دراختيار گرفته‌اند- اقدام به افزايش قيمت «خودسرانه» كرده بودند. آنها معتقد بودند كه نرخ مواد اوليه به صورت ميانگين حداقل ۵۰ تا ۲۰درصد افزايش يافته و از سوي ديگر نيز با افزايش دستمزد، افزايش هزينه حمل‌ونقل، تغيير مبناي نرخ ارز در گمرك هم رخ داده است.
مواد شوينده گران شد
28 خرداد ماه، باز هم سخنگوي وزارت صمت عنوان كرد كه افزايش قيمت شوينده‌ها نسبت به قيمت قبلي مصوب سال ۱۴۰۰ تا سقف ۲۵درصد مجاز شده است. اين درحالي است كه در يك هفته منتهي به افزايش قيمت شوينده‌ها، رسانه‌ها از نابساماني و كاهش عرضه اين كالا به بازار خبر مي‌دادند. گويا اين شيوه هميشه در ايران جواب داده و با افزايش قيمت رسمي شوينده‌ها، بار ديگر اقلام شوينده به بازار سرازير شد.
تعرفه‌هاي پستي گران شد
كسب و كارهاي اينترنتي كه اين روزها به شدت رونق گرفته و با خريدهاي اينترنتي افزايش پيدا كرده، وابسته به عملكرد پست و هزينه‌هاي پايين آن هستند. گفته مي‌شود كه تعرفه‌هاي پستي گاه تا 50درصد رشد كرده اما همين ديروز وزير ارتباطات عنوان كرد كه اگر اين اتفاق نيفتد؛ شركت پست ورشكسته مي‌شود و راهي جز اين نيست.
رب گوجه گران مي‌شود
سيزدهم خرداد ماه رسانه‌ها از كمياب شدن رب گوجه‌فرنگي در بازار خبر داده و نوشتند كه ترفند كاهش عرضه به بازار توسط توليدكنندگان اين صنف در پيش گرفته شده است. گفته مي‌شود كه شركت‌هاي عرضه‌كننده اين كالا به دنبال افزايش قيمت 20 درصدي آن هستند.
تن ماهي گران شد
دهم خرداد ماه سال جاري نرخ تن ماهي و سس مايونز براساس مجوز ۱۵درصد افزايش پيدا كردند. البته افزايش قيمت‌ها بايد به تاييد نهايي ستاد تنظيم بازار رسيده و سپس اعلام رسمي شود.
برنج گران شد
روند قيمت برنج ايراني به شكل غيررسمي رو به رشد گزارش شده و بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه در حال حاضر بيشتر ارقام برنج كه توسط فروشندگان محلي بازار با قيمت‌هايي عرضه شده‌اند كه خريدار را حيرت‌زده مي‌كند. مثلا شما مي‌توانستيد در ارديبهشت ماه هر كيلوگرم برنج طارم يا هاشمي را كيلويي ۸۵ تا ۹۵ هزار تومان خريداري كنيد، اما اين قيمت در خرداد ماه به ۱۱۰ تا ۱۲۵ هزار تومان رسيد و حالا برخي فروشندگان محلي هر كيلوگرم برنج هاشمي يا طارم اعلا را بين ۱۲۰ تا ۱۴۵ هزار تومان قيمت به فروش مي‌رسانند.
مشت نمونه خروار است
اينها فقط بخشي از اتفاقاتي است كه در بازارهاي مختلف در حال رخ دادن است. بسياري از كالاها وجود داشت كه مي‌شد در اين فهرست جاي داد. يك ساعت خريد در فروشگاه‌ها و پر كردن يك سبد با قيمت‌هاي پس از «جراحي» چيزي جز «تبخير» پول در تابستان داغ 1401 ندارد. شما چه تجربه‌اي از افزايش قيمت‌ها داريد؟