نقش قدرت‌هاي خارجي در كودتاي ننگين 28 مرداد 1332
محمود فاضلي
هيچ شكي در نقش امريكا و انگليس در جريان كودتاي 28 مرداد نيست. بسياري از دست‌اندركاران كودتا در خاطرات يا مقالات خود به نقش دو قدرت بزرگ اعتراف كرده‌اند. «سي.ام. وودهاوس» مامور ارشد سازمان جاسوسي اينتليجنت سرويس انگليس كه در مرداد سال 1330 به ايران مامور شد و يكي از طراحان توطئه كودتا گرديد، در خاطراتش به نقش خود در كودتا اعتراف كرده و مي‌نويسد: «برخلاف باور عمومي، نقشه سرنگوني مصدق ابتدا توسط وزارت خارجه بريتانيا طراحي شد... اين نقشه به وسيله دولت كارگري بريتانيا به مرحله اجرا گذاشته شد.»
وي همكاران خود را در ايران براي اجراي اين توطئه چنين معرفي مي‌كند: «برجسته‌ترين چهره در ميان همكاران ما «رابين زينر» بود كه بعدا پروفسور اديان شرقي در دانشگاه آكسفورد شد. او چند هفته قبل از من به تهران آمده بود. در زمان جنگ در ايران كار كرده و ارتباطات بسيار خوبي برقراركرده بود و حالا به تجديد آنها مشغول بود. يكي رابطه او با ارنست پرون سوييسي بود كه قبلا معلم شاه و حالا هم يكي از دوستان نزديك او بود. ديگر يك خانواده تاجر ثروتمند بود كه دو نفر از آنها براي ما به صورت برادران (سيف‌الله و اسدالله رشيديان) معرفي شده بودند.» يكي از طراحان امريكايي كودتا، كروميت روزولت بود كه از مرز خانقين وارد ايران شد و كودتا را به اجرا گذاشت. او مي‌گويد: «نام رمز عمليات آژاكس بود... سيا نام رمز را براي شناسايي عمليات خلاف و خاص به كار مي‌برد. قصد از برنامه آژاكس يك اقدام مشترك بود. اين برنامه شاه ايران، وينستون چرچيل [نخست‌وزيرانگليس]، آنتوني ايدن [وزيرامورخارجه]، آيزنهاور [رييس‌جمهور امريكا]، جان فاستر دالس [وزيرامورخارجه] و سيا را در بر مي‌گرفت مقصود اين اتحاد، برانداختن نخست‌وزير ايران دكتر محمد مصدق بود.» روزنامه نيويورك‌تايمز در اواسط ماه ژوئن 2000 (اوايل تيرماه 1379) اسناد محرمانه سازمان سيا را در رابطه با سرنگوني دولت قانوني مصدق منتشر كرد. اين اسناد بر دخالت امريكا در ايران افزود و نشان داد كه توطئه در ايران، نه يك توهم، بلكه يك واقعيت بود و امريكا نه براساس دموكراسي، بلكه براصل منافع و سلطه‌جويي در دنيا دست به جنايت مي‌زند. شكي نيست كه دو قدرت بزرگ امريكا و انگليس، در اين عمليات مداخله‌جويانه شركت داشته‌اند و اين مساله، يكي از تفاوت‌هاي اساسي قيام 30 تير 1331و 28 مرداد 1332 است؛ اما اين نكته را نيز نبايد ناديده گرفت كه اين دو قدرت بزرگ، هيچ نيروي نظامي را وارد عمل نكردند. سفارت انگلستان در حال تعطيلي به سر مي‌برد و تنها عوامل داخلي انگليس و تعدادي امريكايي با حمايت معنوي و پول امريكا اين نقشه شوم را به اجرا درآوردند و لذا نبايد صرفا دخالت بيگانگان را در اين كودتا به عنوان يك عامل اساسي به حساب درآورد.بايد به هزينه كودتا نيز اشاره شود. روزولت در كتاب خاطراتش (كودتا در كودتا) مي‌نويسد: «ما يك صندوق آهني عظيم‌الجثه در دفتر معاونم داريم... اين صندوق غرق در پول ايراني است. ... ما معادل يك ميليون دلار در گاوصندوق داريم. متحدين و قدرت مالي ما معين شد.» اين پولي است كه روزولت براي هزينه كودتا آماده كرده بود. روزولت از قول لئونارد موسلي نويسنده كتاب «بازوي قدرت» نقل مي‌كند كه در تهران شايعه شده بود شوارتسكف فرمانده اسبق ژاندارمري ايران و مستشار نظامي بعدي و عضو سازمان سيا با «چمدان‌هاي حاوي ميليون‌ها دلار پول نقد» وارد تهران شد. روزولت اين موضوع را غيرواقعي و شايعه مي‌داند زيرا وي ماموريت ديگري داشته است و به غير از شاه با كسي ديگر نيز ملاقات نكرده است. گاهي اوقات اين رقم را به حدي بالا مي‌برند كه موضوع، افسانه‌اي به نظر مي‌رسد، چنانچه «آندرو تالي» روزنامه‌نگار معروف امريكايي مي‌نويسد: «شوارتسكف 10 ميليون دلار براي ترتيب دادن تظاهرات به ظاهر آرام روز 19 آگوست 1953 كه ناگهان تبديل به طرفداري از شاه شد، تخصيص داده بود.» فعاليت‌ها براي بركناري مصدق خصوصا به‌دليل نقش مشكوك نيروهاي خارجي درگير در آن، همواره مبهم و پيچيده باقي مانده است. پس از گذشت 69 سال از كودتا هنوز در محافل سياسي سرنگوني دكتر مصدق نتيجه يك برنامه‌ريزي و مداخله خارجي بوده يا يك نقش كاملا داخلي يا مجموعه‌اي از هر دو اينها، مورد مناقشه است. اينكه در نقشه سرنگوني مصدق هيچ سرباز خارجي شركت نداشت اما همچنان اين بحث وجود دارد، مصدق كه از پشتيباني مردم برخوردار بود، بدون دخالت خارجي ممكن نبود از قدرت كنار گذاشته شود.