از نيشابور تا آناتولي

با تلاش وزارت فرهنگ و گردشگري تركيه در 13 آگوست مراسم يادبودي به‌ مناسبت هفتصد و پنجاه و يكمين سال وفات حاجي بكتاش ولي برگزار شد. انديشه و آموزه‌هاي حاجي بكتاش از عارفان سرشناس قرن سيزدهم در منطقه آناتولي، پس از گذشت قرن‌ها همچنان نماد عشق، بردباري، اتحاد و صلح است. وي در حدود سال 606 در نيشابور به‌ دنيا آمده است. نام و لقب او را محمدبن ابراهيم ‌بن موسي خراساني ثبت كرده‌اند. بنا به روايت ولايت‌نامه، از نسل امام موسي كاظم است و مريد لقمان خراساني معروف به لقمان پرنده از خليفه‌هاي خواجه احمد يسوي بود. در دوران تحصيل وي در مكتب‌خانه‌هاي خراسان كه تحت ارشاد خلفاي خواجه احمد يسوي بود، عرفان، فلسفه، نجوم و هيات را فرا گرفت. ابتدا پدرش او را براي تحصيل و ارشاد نزد لقمان خراساني سپرد. آنچه مسلم است، اين است كه بكتاش در ميان تركمانان خراسان تولد يافته و در جواني منسوب به صوفيان قلندريه بوده است و در اوايل سده‌ هفتم پس از حمله‌ مغول، در ميان سيل مهاجراني كه از خراسان به آسياي صغير مي‌رفتند، او نيز همراه يكي از عشيره‌هاي تركمن به مهاجرت تن داده است. «حاجي بكتاش ولي نيشابوري» معروف است از صوفيان نامدار آناتولي است كه طريقه بكتاشيه منسوب به اوست. درباره جزييات زندگي حاجي بكتاش مطالب مستند تاريخي چنداني يافت نمي‌شود و آنچه در منابع درباره زندگي او آمده، به شكلي شگفت‌آور آميخته با افسانه‌ها، كرامت‌ها و حكايت‌هاي گوناگون است. حاجي بكتاش ولي نيشابوري، به عنوان رهبر مذهبي، عارف قديس، اصلاحگر اجتماعي و فيلسوف انسان‌گرا در جهان شناخته شده است؛ عارفي كه تفكر وي كه بر پايه حسن‌نيت و عشق به انسان‌ها بود در مدتي كوتاه در بين توده‌هاي عظيم مردم، طرفداران بسياري يافت. مكتب بكتاشي، ريشه در مذهب شيعه دارد كه با اعمالي صوفيانه و آيين‌هاي ايراني و برخي باورهاي بومي مردم منطقه آميخته است. سال 2009 ميلادي به عنوان «سال بكتاش ولي» از سوي سازمان علمي، فرهنگي و آموزشي سازمان ملل متحد (يونسكو)، موافقت و نامگذاري شد.  كهن‌ترين منبعي كه در آن از او نام برده شده، مناقب‌العارفين افلاكي (مربوط به نيمه دوم سده 8 ق/ 14م) است كه در آن در ضمن دو حكايت به حاجي بكتاش به عنوان يكي از معاصران مولانا اشاره مي‌شود، بنابراين حكايت‌ها، حاجي بكتاش خراساني، خليفه خاص بابا رسول، مردي عارف دل و روشن درون بود، اما به قول افلاكي، هنگامي كه يكي از مريدان مولانا در حضور وي يكي از كرامت‌هاي حاجي بكتاش را نقل كرد، مولانا آن را به چيزي نگرفت و به انتقاد از آن پرداخت. مي‌توان حاجي بكتاش و برادرش را بخشي از جريان گسترده مهاجرت صوفيان، فقيهان و دانشمندان به سوي غرب در گريز از خطر پيشرونده سپاه مغول دانست؛ جريان وسيعي كه بهاءالدين ولد و پسرش مولانا، نجم‌الدين رازي و بسياري ديگر را نيز به سوي غرب و آناتولي آورد. حاجي بكتاش برخي از مريدان خود را به ميان مسيحيان بومي در مناطق مختلف مي‌فرستد تا با فعاليت تبليغي خود آنان را به اسلام درآورند. اين‌گونه حكايت‌ها نيز نشان‌دهنده اين واقعيت تاريخي‌اند كه بكتاشيان با گرايش تبليغي خود، سهم مهمي در به اسلام درآوردن مسيحيان در مناطق مختلف آسياي صغير و شبه ‌جزيره بالكان داشتند و با تبديل كليساها و صومعه‌ها به مسجد و خانقاه، گام بزرگي در فرآيند تغيير فرهنگ مسيحي اين مناطق به فرهنگ اسلامي برداشتند.   بنا به تحقيقي كه محققان تركيه كرده‌اند، در انتهاي كتاب اسرار حروف نامه در حاشيه‌ كتاب، وفات او سال 669 ثبت شده است. در وقف نامه‌اي به تاريخ 691، پس از نام حاجي بكتاش كلمه‌ «المرحوم» آمده و در وقف‌نامه‌ ديگري به سال 695 نيز كه در خانقاه شيخ سليمان ولي در قير شهير موجود است، با قيد «مرحوم» از او ياد شده است. در منابع بكتاشي وفات او را 738 نوشته‌اند.  گرچه برخي بكتاشيان را به اشتباه بخشي از اسلام سني مي‌دانند، اما براساس مباني نظري ايشان، بكتاشيان مي‌توانند به عنوان فرقه‌اي از شيعيان نگريسته شوند. بكتاشيان به خداي بزرگ و متعال، محمد، علي، خديجه، فاطمه، حسن و حسين و به دوازده امام باور دارند. برخلاف جريان اصلي شيعيان، بكتاشيان ارتباط خود با طريقت عرفاني را از طريق امام موسي كاظم مي‌دانند و حاج بكتاش از فرزندان آن امام دانسته مي‌شود. بكتاشيان همانند ديگر شيعيان، براي امام حسين و شهداي كربلا ماتم مي‌گيرند. دوره ويژه عزاداري آنان «ماتم» نام دارد. در اين ايام آنان از اول تا دهم محرم روزه گرفته، نوحه‌سرايي مي‌كنند. جدا از ماتم، بكتاشيان آلباني برخي جشن‌ها را نيز بومي كرده‌اند. طريقت بكتاشي كه امروزه به عنوان جامعه‌اي از مسلمانان (جامعه بكتاشيان) در آلباني شناخته مي‌شود، طريقتي اسلامي است كه ميزان قابل توجهي از جمعيت مسلمان آلباني را در بر مي‌گيرد.  «مجتمع درگاه حاجي بكتاش» جايي كه آرامگاه و بقعه حاجي بكتاش ولي نيشابوري در آن قرار گرفته، جزو شهر «حاجي بكتاش» مي‌باشد، در نزديكي شهر نوشهير (مركز استان نوشهير كشور تركيه) واقع شده است. مزار حاجي بكتاش همواره مكان مقدسي به‌شمار مي‌آمد كه نه ‌تنها بكتاشيان كه اداره آن را دراختيار خود داشتند و به زيارت آن مي‌رفتند، بلكه ديگر مسلمانان (بيشتر اهل سنت) كه او را يكي از بزرگان نقشبنديه مي‌پنداشتند و نيز مسيحيان با احترام بسيار به زيارت آنجا مي‌روند. همه ساله در روزهاي 18-16 آگوست در كنار مزار او جشن بزرگداشت حاجي بكتاش با حضور جمعيت انبوهي برگزار مي‌شود. سازمان علمي، فرهنگي و تربيتي ملل متحد «يونسكو» سال گذشته به‌ مناسبت هفتصد و پنجاهمين سال درگذشت اين عارف نامي، سال 2021 را با حمايت ايران، آذربايجان، مقدونيه شمالي و روماني به عنوان «سال حاجي بكتاش ولي» نامگذاري كرده بود.