نقش قرآن در نگرش‌ها و حركت‌هاي اجتماعي و سياسي
سيد محمد علي ايازي٭
بي ترديد يكي از خصيصه‌هاي قرآن كريم، نگرش به زندگي اجتماعي انسان و فراز و نشيب‌ها و دگرگوني‌هاي متفاوت اوست. دگرگوني‌هايي كه مربوط به ارتباط جامعه با يكديگر مي‌شود و مسائل فقر و ثروت، ضعف و عزت، علم و جهل، دوستي و محبت و دشمني و كينه را در آن پديد مي‌آورد.
علاقه‌مندان به قرآن و مومنان خداجوي، در سايه چنين تعاليمي بوده است كه از فقرا دستگيري مي‌كرده‌اند، اموال خود را در راه خدا انفاق مي‌كرده‌اند، با مفاسد اجتماعي مبارزه مي‌كردند و امر به معروف و نهي از منكر را از وظايف مهم ديني خود برمي‌شمرده‌اند. كافي است ملاحظه شود در جوامع اسلامي كه قرآن حاكميت دارد و مردم به تعاليم والاي اسلام پايبند هستند، مشكلات اجتماعي و مفاسد اخلاقي كمتر است و محبت و صفا و روابط سالم اجتماعي و خانوادگي بيشتر و كانون خانواده‌ها گرمتر و گرايش به جرم و جنايت و رذائل اخلاقي در حد بسيار نازلي است. كافي است كه به ارقام و آمار بحران‌هاي اجتماعي و اخلاقي و روحي در محيط‌هاي غير ديني دقت نماييم و در مجموع با جوامع مومنان مقايسه كنيم تا نقش تعاليم سازنده قرآن كريم در آموزه‌هاي اجتماعي و حساسيت روي مسائلي؛ چون، مبارزه با فقر، همياري و همكاري مردمي و كاهش بحران‌هاي روحي را ملاحظه نماييم.
آن نگراني از تهاجم دشمن و گسترش فساد و فحشا و بي‌بند و باري و وابستگي به دشمن در جايي تحقق مي‌يابد كه دين در جامعه افول كرده باشد، يا دين ابزاري براي توجيه قدرت شده و مايه بدبيني گردد و تعاليم اجتماعي قرآن از ميان مسلمانان رخت بربسته باشد.
يكي ديگر از جهات تاثير قرآن كريم، نقش آموزه‌هاي قرآن در حركت‌هاي سياسي است. تعاليم قرآن بيش از هر چيز زمينه‌هاي بسياري در شعله ور كردن انگيزه‌هاي حركت و مبارزه و قيام را فراهم ساخته و مي‌سازد و با طرح برخي مباحث، زمينه حركت‌هاي سياسي و افشاي ماهيت دشمنان اسلام و مسلمين را فراهم ساخته و در حقيقت، زمينه جبهه‌گيري و صف‌بندي ميان ايمان و كفر به وجود آورده است؛ مثلا واژه طاغوت و ائمه كفر ظلم و ظالم از واژه‌هايي است كه در قرآن بارها به كار رفته و بار سياسي و سوژه جهت‌گيري‌هاي انقلابي را در كف مبارزان مسلمان قرار داده است (نساء/ 75، بقره/ 193، النخل/ 36، انفال/ 15، انعام/ 129، قصص/ 28، نحل/ 90، يونس/ 90) .
از سوي ديگر در فرهنگ قرآن جبهه تولي و تبري و موضع‌گيري به نفع و عليه وجود دارد (فتح/ 29) و توصيف مي‌كند كه پيامبر و مومنين همراه وي در ميان خود دوستي و شفقت دارند و با دشمنان بسيار سختگير و كينه ورز هستند.
نكته ديگر، يكي از اهداف بعثت پيامبران را پرستش خداوند و جبهه‌گيري در برابر طاغوت مي‌داند (نحل/ 36) مبارزه با ستم و ستمگران و دشمني قلبي و عملي با آنان (نساء/ 75، حج/ 39، هود/ 113) يكي از وظايف هر مسلمان شناخته مي‌شود. و همين آموزه‌ها در طول تاريخ اسلام مايه حركت‌هاي ظلم ستيزي و آزاديخواهي و آزادي بخشي بوده است. با مراجعه به تاريخ سياسي جهان اسلام به ويژه در قرن‌هاي اخير، در كشورهايي كه مسلمانان با استعمارگران مبارزه داشته‌اند، نقش قرآن در تحرك بخشيدن و انرژي دادن به مبارزان و حفظ و تقويت روحيه آنان آشكار مي‌گردد و البته در اين زمينه نبايد از نقش هدايتي و اصلاح جهان‌بيني قرآن در محو خرافات و شكستن بتهاي اجتماعي و موهوم و تربيت و آماده كردن مبارزان، غافل بود و نقش قرآن را در جهت رشد حركت‌هاي سياسي ناديده انگاشت. در اين راستا شعار بازگشت به قرآن در حركت‌هاي اصلاح‌طلبانه افرادي؛ همچون، سيدجمال‌الدين اسدآبادي و شيخ محمدعبده، نوعي حركت سياسي، در جهت مبارزه با استعمار و اتحاد اسلام (پان اسلاميسم) براي تشكيل يك نظام اسلامي بود. آنان با انتشار مجله عرو＼ الوثقي (چنگ زدن به ريسمان خدا واژه‌اي قرآني كنايه از تمسك به قرآن و اتحاد مسلمانان) از مبارزه اجتماعي و اصلاح ديني سخن مي‌گفتند و استدلال‌هاي خودشان را مشحون از آيات قرآني مي‌كردند و هدف‌شان از اين شعارها مبارزه با استعمار، ديكتاتوري و حكومت‌هاي خودكامه در كشورهاي اسلامي و حاكميت يافتن قوانين اسلامي بود. بدين جهت، خصوصيت اصلي بازگشت به قرآن در كلمات اين گروه و به‌طور كلي شعار بازگشت به قرآن در دو قرن چهارده و پانزده، نهضت بيداري و آگاهي از تمدن اسلامي و مبارزه با فرهنگ استعماري غرب بود. به عنوان نمونه، آيت‌الله طالقاني كه مبارزي نستوه و انقلابي بود و سال‌هاي بسياري از عمر خود را در زندان و تبعيد سپري كرد، تفسير «پرتوي از قرآن» او، بازگشت به قرآن با هدف نهضت اصلاحي و حركت بيداري مسلمانان ايران بود و شيوه تفسير او نقش هشدار دهي نسبت به خطرات و آفات نهضت اسلامي را داشت. ٭استاد حوزه علميه قم