امروز؛ بررسي پرونده كوير لوت در اجلاس ميراث جهاني يونسكو
قنات‌هاي ايران جهاني شدند
فرزانه قبادي
روزگاري در شهرهاي مركزي ايران رسم بر اين بود كه در خشكسالي‌ها فردي سنگي در قنات مي‌انداخته، چنانچه از برخورد سنگ به سطح آب صداي بم به گوش مي‌رسيد، معتقد بودند قنات «نر» است و بايد همسري برايش اختيار كنند. يكي از زنان شهر يا روستا را به عقد قنات درمي‌آوردند تا تن به آب قنات بزند و آب رفته را به جان قنات بازگرداند. در ميان اسناد موجود در مناطق مركزي ايران به گفته كارشناسان حتي عقد نامه‌هايي وجود دارد كه نشان مي‌دهد يكي از زنان روستا به عقد قنات آن روستا در آمده است. عروسي قنات كه آييني بسيار نزديك به آيين‌هاي باران‌خواهي است، از رسومي است كه در كنار يكي از شاهكارهاي معماري كوير شكل گرفته است. شاهكاري كه از ديروز و در جريان اجلاس ميراث جهاني يونسكو نامش جهاني شد.
ظهر جمعه 15 جولاي از چهلمين نشست كميته ميراث جهاني يونسكو در استانبول خبري خوش براي ايرانيان مخابره شد؛ خبري كه مي‌گفت نام 11 قنات ايراني با راي اكثريت اعضاي اين كميته در فهرست جهاني يونسكو ثبت شد. اين خبر نتيجه دو سال تلاش كارشناسان و مسوولان پرونده جهاني «قنات ايراني» بود. حالا فهرست آثار جهاني ايران بيست اثر را در خود جاي داده است. محمد حسن طالبيان، معاون ميراث فرهنگي كشور كه به عنوان نماينده ايران از پرونده قنات ايراني در چهلمين اجلاس يونسكو دفاع كرد، در خصوص جلسه روز گذشته در استانبول گفت: «يونسكو به نمايندگي از جامعه جهاني اقرار كرد كه تجربه ايران در مديريت آب و بهره مندي از ظرفيت‌هاي سرزميني خشك، داراي ارزش منحصر به فرد جهاني است. اين پرونده نشان‌دهنده نبوغ و خلاقيت بشر براي استحصال و مديريت آب در مناطق خشك و كم آب است.» طالبيان همچنين با اشاره به قنات قصبه گناباد كه توصيف آن در سفرنامه ناصرخسرو هم آمده است به ويژگي‌هاي منحصر به فرد هر كدام از 11 رشته قنات ثبت شده در فهرست جهاني يونسكو پرداخت و گفت: «به دليل پيچيدگي پرونده قنات‌ها، بيش از 20جلسه با ايكوموس و سه نشست با اعضاي موثر، برگزار شد تا اشكالاتي كه به واسطه عدم شناخت و درك اين پرونده به وجود آمده بود، برطرف شود. پرونده قنات‌ها به دليل پيچيدگي زياد و همچنين به دليل بحران آب در ايران يك موفقيت بزرگ محسوب مي‌شود.»
در شرايطي كه زنگ خطر كم آبي در جهان به صدا در آمده است، ثبت چنين اثر منحصر به فردي در فهرست يونسكو مي‌تواند توجه مسوولان طرح‌هاي كلان كشور را به خود جلب كند. سازه‌اي كه به شكلي خلاقانه و متناسب با محيط پيرامون با كمترين ميزان تخريب طبيعت، اقدام به برداشت آب از سفره‌هاي آب زيرزميني مي‌كند و حتي در برخي مواقع تكنولوژي بي‌نظيري براي انتقال آب از شهري به شهر ديگر محسوب مي‌شود. شايد توجه به تكنولوژي قرن‌هاي پيشين ايرانيان در جهان كم آب امروز، نيازي باشد كه كارشناسان يونسكو كه به درستي پسوند «شاهكار» را براي آن انتخاب كرده‌اند، قبل از طراحان طرح‌هاي عمراني به آن پي برده‌اند.
علي‌‌اصغر سمسار يزدي، پژوهشگر و مدير سابق مركز بين‌المللي قنات و سازه‌هاي تاريخي آبي با اشاره به اينكه 11 قناتي كه براي ثبت جهاني انتخاب و در اين پرونده معرفي شدند، هر يك از نظر قدمت، نوع معماري، عمق و موارد ديگر بي‌نظير هستند، در خصوص تهيه پرونده قنات‌هاي ايراني به «اعتماد» مي‌گويد: «از سال 1385 كه مركز بين‌المللي قنات و سازه‌هاي تاريخي آبي فعاليت خود را زيرنظر يونسكو آغاز كرد، موضوع ثبت قنات‌هاي كشور در فهرست ميراث جهاني مطرح شد. براي اينكه اين قنات‌ها ثبت شوند، مطالعات عميقي بايد در اين زمينه صورت مي‌گرفت و قنات‌هاي شاخص انتخاب مي‌شدند. در همان سال شركت مديريت منابع آب ايران طرح «مطالعه كاربردي توسعه و حفظ قنوات» را براي مطالعه و بررسي بيشتر در مورد قنات‌ها به مجلس پيشنهاد داد، مجلس در سال 86 با اين طرح موافقت كرد و بودجه‌اي براي اين مطالعات در نظر گرفته شد. تعدادي از قنات‌هاي كشور به عنوان قنات‌هاي شاخص شناسايي شدند. شاخص‌هايي از جمله قدمت، عمق و ارتفاع و همچنين ابتكاري كه در احداث و بهره‌برداري قنات‌ها به كار رفته بود، مشخص شد. شاخص‌هاي مورد تاكيد يونسكو هم در انتخاب اين قنات‌ها تاثير داشت، مواردي از قبيل اينكه يك اثر بايد از نظر جهاني خاص باشد، و بشر خلاقيت ويژه‌اي براي ساخت آن به كار برده باشد، همچنين رابطه‌اي كه بشر با محيط زيست خود داشته و اين رابطه منجر به خلق يك اثر شده است، يكي از مواردي است كه در پرونده قنات‌ها مورد توجه بود. در نهايت از بين 30 هزار قنات فعال كشور 11 رشته قنات انتخاب شد و در مورد هر كدام پرونده جداگانه‌اي تهيه شده و به يونسكو ارايه شد.» اما قنات‌هاي منحصر به فرد ايراني هم همچون ديگر ميراث فرهنگي و تاريخي ايران در معرض خطرهايي هستند كه توسعه براي‌شان در آستين دارد، ابراهيم كاظم نژند، مدير پايگاه جهاني قنات «زارچ» يزد كه يكي از 11 قنات ثبت شده در فهرست يونسكو است، در گفت‌وگو با «اعتماد» در خصوص اين تهديد‌ها مي‌گويد: «قنات‌ها در يك حد خاصي از سفره‌هاي زير زميني برداشت آب دارند، اما زماني كه چاه‌هاي عميق در نزديكي آنها حفر مي‌شود، برداشت آب از سطح سفره‌هاي زيرزميني افزايش پيدا مي‌كند و سطح آب از حدي كه قنات بتواند برداشت كند پايين‌تر مي‌رود، دسترسي قنات به آب محدود مي‌شود و باعث خشك شدن قنات مي‌شود. بايد در مورد مجوزهايي كه براي حفر چاه‌هاي صادر مي‌شود دقت كافي داشت، در محدوده‌هايي كه مادرچاه‌هاي قنات‌ها قرار دارند نباشد تا اين اتفاق باعث نشود كه وجود چاه‌هاي عميق در نزديكي آن حفر نشود، مهم‌ترين عامل خشك شدن قنات‌ها حفر همين چاه‌هاست.»
علي اصغر سمسار يزدي در مورد راه‌هاي حفاظت از قنات‌هاي فعال در كشور مي‌گويد: «ما شاهد كم‌آبي در سطح جهان هستيم و يكي از عواملي كه باعث خشك شدن قنات‌ها هستند، كاهش بارندگي و در نتيجه خشك شدن سفره‌هاي آب زيرزميني است. اما در كنار اين عامل طبيعي عوامل ديگري هم باعث خشك شدن قنات‌ها مي‌شوند، اقدامي كه ما مي‌توانيم براي حفاظت از قنات‌ها انجام دهيم اين است كه حريم آنها را حفاظت كنيم، در حريم قنات‌ها نبايد چاه عميق حفر شود، يا به طرق مختلف برداشت بي‌رويه از سفره‌هاي آب زيرزميني منطقه صورت گيرد. در برنامه‌هاي توسعه‌اي كه انجام مي‌شود، قنات‌ها ناديده گرفته مي‌شوند و همين موضوع به تدريج موجب از بين رفتن قنات‌ها مي‌شوند. متاسفانه امروز شاهد هستيم در سطح وسيعي حريم كالبدي و هيدروليكي قنات‌ها مورد تهديد قرار مي‌گيرد و كمتر مورد توجه است. گاهي هم توجيه مسوولان پروژه‌ها اين است كه اين قنات‌ها خشك شده‌اند و از حيث انتفاع ساقط‌اند، اما اين نمي‌تواند توجيه خوبي براي تخريب سازه‌اي ارزشمند كه قرن‌ها پيش با زحمت بسيار ساخته شده است، باشد.» نمايندگان كشورهاي مختلف در اجلاس جهاني تاكيد ويژه‌اي بر مهم‌ترين شاخصه قنات يعني خلاقيت در ساخت آن داشتند و قنات را نتيجه نبوغ ايرانيان هزاران سال پيش مي‌دانستند. كاظم نژند با اشاره به شاخص بودن معماري قنات در هر شهر با توجه به خصوصيات جغرافيايي آن شهر اشاره مي‌كند و در مورد قنات زارچ يزد مي‌گويد: «اين قنات 90 كيلومتر طول دارد كه از فهرج شروع مي‌شود و بعد از عبور از زير شهر يزد تا زارچ ادامه دارد، جدا از اينكه در طول مسير انتقال آب از شهري به شهر ديگر امكان پذير مي‌شود، در نقاط مختلف شهر يزد هم دسترسي به اين آب امكان‌پذير مي‌شود. مسجد جامع يزد به اين آب دسترسي دارد و همچنين پاي آب‌هاي عمومي هم در طول مسير قنات وجود دارد كه دسترسي عموم را به آب قنات امكان‌پذير مي‌كند. در مسير اين قنات در شهر يزد در بعضي نقاط آب شرب در عمق 27 متري زمين قرار دارد. اين تكنولوژي را گذشتگان ما به دست خالي و بدون هيچ امكاناتي خلق كرده‌اند. غالب اين قنات‌ها دست كند هستند. سال گذشته يكي از پاي آب‌هاي قنات زارچ را كه به دلايلي با خاك پر شده بود، 6 ماه طول كشيد با چندين دستگاه بالابر برقي و چندين كارگر توانستيم خالي كنيم، وقتي اين تلاش را در كنار تلاش مردمان چندين هزار سال پيش و امكانات آن روزگار مي‌گذاريم كه چنين سازه‌اي را با دست خلق كرده‌اند به ارزش اين قنات‌ها پي مي‌بريم و به شاهكار بودن آن اذعان خواهيم داشت.»
روز گذشته در چهلمين اجلاس يونسكو در استانبول، قنات قصبه گناباد به عنوان عميق‌ترين قنات ايران، كه مادر چاه آن ۳۵۰ متر عمق دارد و زلزله‌هاي بزرگ تاكنون به آن آسيبي نرسانده است، قنات زارچ يزد، به عنوان طولاني‌ترين قنات ايران با طول ١٠٠ كيلومتر، قنات اكبرآباد فسا در استان فارس به عنوان پرآب‌ترين قنات ايران، قنات دوطبقه مون اردستان به عنوان عجيب‌ترين قنات ايران و قنات‌هاي حسن آباد مهريز، ابراهيم‌آباد اراك، بلده فردوس خراسان، ميمه و وزوان اصفهان، قنات دوطبقه اردستان، جوپار، اكبر آباد و قاسم‌آباد بروات كرمان ازديگر قنات‌هاي اين پرونده است كه درقالب پرونده «قنات ايراني» به ثبت جهاني رسيد. قنات ايراني همان سازه‌اي است كه ماركوپولو، جهانگرد ونيزي آن را با اين جملات تصوير مي‌كند: «قنات رودي است كه در مسيرش غارهايي كنده شده است.» امروز نيز پرونده ثبت جهاني بيابان لوت روي ميز كارشناسان يونسكو قرار خواهد گرفت. بيابان لوت نخستين پرونده ميراث طبيعي ايران است كه به كميته ميراث جهاني يونسكو ارايه شده است.