اضمحلال نظام رسمي عرب
در آخرين نشست اتحاديه عرب
سيد حسين موسوي
اجلاس سران عرب در نواكشوت، پايتخت موريتاني روز 4 مرداد برگزار شد. سطح مشاركت سران عرب در بيست و هفتمين اجلاس آنقدر پايين بود كه انتقاد بسياري از ناظران غربي و عربي مستقل را برانگيخت. فقط 4 تن از سران كشورهاي عضو اتحاديه عرب در اين اجلاس شركت كردند. قرار بود اين اجلاس در مراكش برگزار شود، اما اين كشور كمي پيش از برگزاري اجلاس، عذرخواهي كرد و به دلايل متعدد از جمله بي‌فايده بودن اجلاس سران، عرب از پذيرش ميزباني آن خودداري كرد. دستور كار بيست و هفتمين اجلاس سران عرب طيفي از بحران‌هاي منطقه‌اي نظير بحران سوريه، يمن و عراق گرفته تا پروژه‌هاي ملي كشورهاي عربي بود، اما آنچه بيش از همه توجه ناظران را به خود جلب كرده گزارش كميته وزراي خارجه عربستان سعودي، بحرين، امارات عربي متحده، اردن به اجلاس سران در مورد دخالت‌هاي ايران در امور داخلي كشورهاي عربي و حمايت از تروريسم بود. به نظر مي‌رسد بيست و هفتمين نسخه اجلاس سران عرب اضمحلال نظام رسمي جهان عرب را به نمايش گذاشت، زيرا به گفته بسياري از ناظران سياسي امور خاورميانه، وقتي سران عرب، خود از شركت در اجلاس سران به دليل برگزاري آن در يك كشور فقير امتناع مي‌كنند و از درك شرايط بسيار ويژه خاورميانه عاجز مانده‌اند ديگر نمي‌توان از نظام رسمي عرب توقع خاصي داشت. گفتني است كه اجلاس سران عرب و چند نهاد ديگر منطقه‌اي از جمله سازمان همكاري‌هاي اسلامي چندي است كه تحت نفوذ بسيار شديد عربستان سعودي قرار گرفته‌اند. حجم و سطح مشاركت كشورهاي عربي در اجلاس نواكشوت نشان مي‌دهد كه سازمان‌هاي رسمي عرب نظير اتحاديه عرب به تدريج دستخوش بحران‌هايي شده است كه از بحران داخلي كشورهاي عربي به ويژه كشورهاي ذي‌نفوذ و نهادهاي رسمي منطقه‌اي كمتر نيست:
الف. باراك اوباما، رييس‌جمهور ايالات متحده امريكا چندي پيش طي مصاحبه‌اي طولاني با نشريه آتلانتا به موقعيت كشورهاي نفت‌خيز عرب از جمله عربستان سعودي در جهان معاصر پرداخت و به رهبران اين كشور توصيه كرد علل و عوامل بحران‌هاي فزاينده را در دوران خود جست‌وجو كرده و از صدور بحران به خارج و انتقاد از عوامل خارجي پرهيز كنند. اين توصيه، توصيه رييس‌جمهور امريكا به متحد منطقه‌اي خودش است، اما اين توصيه‌ها چندان مورد توجه رهبران عربستان سعودي و ديگر كشورهاي عمدتا عرب حاشيه جنوبي خليج‌فارس قرار نگرفت. هنگامي كه كارنامه اجلاس سران عرب را از بدو تاسيس اتحاديه عرب تاكنون مورد بررسي قرار مي‌دهيم، سران عرب همواره علل و عوامل عقب‌ماندگي‌هاي سياسي و اقتصادي و بحران‌هاي امنيتي استراتژيك را به عوامل بيروني ارجاع مي‌دهند. نسخه بيانيه‌هاي نهايي اجلاس سران عرب اكنون پيش روي ناظران قرار دارد. هنگامي كه جنبش ناسيوناليسم به رهبري جمال عبدالناصر سراسر جهان عرب را در نيمه دوم دهه 50 ميلاي قرن پيش فراگرفت، بسياري از كشورهاي عربي به ويژه عربستان سعودي، قوميت عرب را بدعتي نوين و غيرسازگار با فرهنگ ديني مردم مسلمان خاورميانه تلقي مي‌كردند. پس دوره كمونيسم و سوسياليسم و نفوذ اتحاد جماهير شوروي پيشين در خاورميانه رسيد كه مورد سرزنش پيوسته كشورهاي محافظه‌كار عرب قرار گرفت. با پيروزي انقلاب اسلامي ايران در پايان دهه 70 ميلادي قرن پيشين، كشورهاي محافظه‌كار عرب باز هم ساز مخالفت نواختند و اين‌بار با تكيه بر ناسيوناليسم عرب به ستيز با مفهوم امت واحده اسلامي كه انقلاب اسلامي ايران از مناديان آن بود، پرداختند. اين مخالفت طي سه دهه اخير كمابيش ادامه پيدا كرد. براي بسياري از ناظران سياسي حيرت‌آور است كه سران عرب چرا يك‌بار، يك اجلاس سران را به بازخواني عملكرد چند دهه كشورهاي عربي و نقد دروني و اصلاح امور داخلي‌شان اختصاص نمي‌دهند؟
ب. عادل الجبير، وزير امور خارجه عربستان سعودي در اجلاس نواكشوت همه مشكلات و بحران‌هاي سوريه، عراق، يمن و تروريسم منطقه‌اي را به دخالت عوامل خارجي به ويژه ايران ارجاع داده است. اگر بخواهيم يك يك بحران‌هاي منطقه‌اي را موشكافي كنيم دخالت موثر كشورهاي محافظه‌كار عرب به ويژه عربستان سعودي در اين بحران‌ها را به طور آشكار ملاحظه مي‌كنيم. گويا عادل الجبير از ياد برده است كه بحران عراق با اشغال اين كشور از سوي ائتلافي به رهبري ايالات متحده امريكا و نقش موثر عربستان سعودي و از دروازه‌هاي جغرافيايي كشورهاي عرب خليج‌فارس آغاز شد. در اين جنگ، جمهوري اسلامي، رسما اعلام بي‌طرفي كرد. بحران سوريه با اعزام بيش از 20 هزار نيروي سلفي از 60 كشور جهان با سرمايه عربستان سعودي و قطر با هدف سرنگون كردن رژيم اسد شروع شد. ايران از آغاز بحران سوريه در سال 2013 اعلام كرد كه نفوذ تروريسم در منطقه به سوريه ختم نخواهد شد و به زودي دامنه آن، همه كشورهاي منطقه را فراخواهد گرفت. بحران يمن كه از ماجراي بهار عربي شروع شد، بحراني سياسي و داخلي بود و ژنرال علي عبدالله صالح در عربستان سعودي و با موافقت و ابتكار عمل كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج‌فارس قدرت را به جانشين خود عبدالله هادي منصور واگذار كرد، هنگامي كه اوضاع داخلي يمن به لحاظ سياسي باب ميل عربستان سعودي پيش نرفت، ناگهان ائتلافي به رهبري رياض جنگ دامنه‌داري عليه كشور فقير يمن را آغاز كرد كه نخستين سال خود را با ده‌ها هزار كشته و زخمي تجربه مي‌كند. كشورهاي محافظه‌كار عرب هنوز در خواب عميق فرو رفته‌اند و نمي‌دانند كه متهم كردن اين و آن كشور به دخالت در امور داخلي‌شان، اوضاع اسفبارشان را تغيير نخواهد داد. آنها حتي از اين نكته بسيار بديهي غافلند كه اگر به دلايل استراتژيك ترجيح دادند كه در منظومه همپيماني با قدرتي نظير ايالات متحده امريكا براي حفظ موقعيت و ثبات خود قرار گيرند، حداقل از منظومه توصيه‌هاي واشنگتن پيروي كرده و از شليك اتهام به اين و آن كشور براي توجيه سياست‌هاي به‌شدت بي‌ثبات‌كننده منطقه خاورميانه خودداري ورزند.