عصاره یک خطبه حکومتی

امام علی(ع) در نامه‌ها و خطبه‌های فراوانی از نهج‌البلاغه به حکومت و سازوکار حکومتی پرداخته و در آنها نگرش خویش به قدرت را بیان داشته است. به مناسبت این ایام عصاره خطبه ۲۱۶ نهج‌البلاغه را مرور می‌کنیم، به این امید که درسی برای همه ما اعم از حاکمان و مردم باشد.
امام علی(ع) برای جنگ با معاویه به صفین رفته است. طبیعی می‌نماید که با مردم و سربازانش در باره رزم و جنگ سخن بگوید و چگونگی غلبه بر دشمن را به بحث بگذارد اما ایشان در صحرای صفین، رزمندگان را گرد آورده و در باره حقوق متقابل حاکمان و مردم سخن می‌گوید و بر اجرای حق و عدل تاکید می‌کند تا همگان دریابند که فلسفه حکومت در نزد او نه کسب قدرت به هر قیمت بلکه اجرای عدالت است و بس.  
حق، دوطرفه است نه یک‌طرفه
امام علی پس از حمد و ستایش خداوند می‌فرماید: «خداوند به خاطر این که مسوولیت حکومت را در اختیار دارم  و ولی امر شما هستم، برای من حقی را بر شما قرار داده است ولی این حق یک طرفه نیست بلکه متقابل است یعنی مانند همان حقی که من بر شما دارم، شما هم بر من حقی دارید».
سپس می‌فرماید: فَالْحَقُّ أَوْسَعُ الاْشْیَاءِ فِی التَّوَاصُفِ، وَ أَضْیَقُهَا فِی التَّنَاصُفِ. یعنی «حق در مقام توصیف، بسیار وسیع و در مقام عمل، بسیار تنگ و محدود است».
می‌توان ساعت‌ها در وصف حق سخن گفت و صدها کتاب در باره ضرورت رعایت حقوق متقابل نگاشت اما مهم این است که به این گفته‌ها عمل شود. در هنگام رعایت حق است که کم می‌آوریم و تاب رعایت حق دیگران را نداریم و حاضر به ادای تکلیف خودمان نسبت به دیگران نیستیم. طبعا صاحبان قدرت بیش از دیگران از این منظر در معرض لغزش هستند چون تمایل به برخورداری بیشتر از حق خود را دارند و در عین حال چون در مقام عمل، ادای تکلیف دشواری دارد، از انجام تکالیف خود می‌گریزند.
حق متقابل حاکم و مردم، اصلاح یکدیگر
یکی از حقوقی که خداوند واجب کرده و به تعبیری، بزرگترین حقی که خداوند واجب کرده، حق متقابل حاکم بر مردم و حق مردم بر والی است. فلسفه جعل این حقوق از سوی خداوند، در این خطبه نهج‌‌البلاغه چنین بیان شده است: فَجَعَلَهَا نِظَاماً لاِلْفَتِهِمْ، وَ عِزًّا لِدِینِهِمْ، فَلَیْسَتْ تَصْلُحُ الرَّعِیَّهُ إِلاَّ بِصَلاَحِ الْوُلاَهِ، وَ لاَ تَصْلُحُ الْوُلاَهُ إِلاَّ بِاسْتِقَامَهِ الرَّعِیَّهِ. این نظام حقوقی متقابل، برای این وضع شده است که پیوند الفت میان حاکمان و مردم، پایدار بماند و نظام‌‌ و سامان پیدا کند و دین آنان عزت یابد. این هدف شدنی نیست مگر این که هر کدام از دو طرف، حق را پاس بدارند و به تکلیف خود نسبت به طرف دیگر عمل کنند.
حضرت تاکید می‌‌کند که اصلاح مردم، با اصلاح رهبران و حاکمان شدنی است و حاکمان هم اصلاح نمی‌‌شوند مگر این که مردم در مسیر درست و صحیح قرار گیرند و بر این مسیر، مستقیم بمانند و استقامت بورزند. یکی از مصادیق استقامت مردم بر صراط مستقیم، امر به معروف و نهی از منکر است تا اشرار جامعه جای افراد صالح را نگیرند و قدرت از مسیر درست خارج نشود و باب خیرخواهی و نصیحت حاکمان مسدود نشود و در واقع خود حاکمان این باب را به روی خود نبندند.
دستاوردهای رعایت حقوق مردم و حاکمان
امام علی سپس برخی از دستاوردهای این پیوند متقابل مردم و حاکمان بر سر رعایت حقوق یکدیگر را بر می‌‌شمرد: اولا، حق در میان آنان و در جامعه، عزت می‌‌یابد و قدرتمند و عزیز می‌‌شود. ثانیا، راه‌‌های دین و دینداری هموار می‌‌شود. ثالثا، پرچم عدالت در سرزمین اسلامی برافراشته می‌‌شود. رابعا، سنتهای درست در مقابل بدعت‌ها، احیا و سنت پیامبر(ص) در جامعه جاری می‌‌شود. خامسا، با این روش، امور جامعه و عصر و زمان اصلاح می‌‌شود. سادسا، امیدواری به  بقای حکومت و دولت افزایش می‌‌یابد. سابعا، امید دشمنان به یاس مبدل می‌‌شود و تحقق مطامع آنان علیه نظام اسلامی میسر نمی‌‌شود.
آسیب‌های عدم رعایت حقوق حاکمان و مردم
امام سپس به این نکته می‌پردازد که اگر حاکمان حق مردم را پاس ندارند یا مردم در تبعیت و حمایت و خیرخواهی برای حاکمان کوتاهی کنند، چه آسیب‌هایی متوجه جامعه خواهد شد. در این زمینه می‌فرماید: ۱ – تفرقه و اختلاف کلمه ایجاد می‌شود. ۲ – نشانه‌های ستم و جور آشکار می‌شود. ۳ – نیرنگ و فریب در دینداری به وفور مشاهده می‌شود. ۴ – جاده‌هاى روشن سنت‌ها و آداب دینى متروک خواهد شد. ۵ – بر طبق هوا و هوس عمل مى‌شود. ۶ – احکام الهى و دینی تعطیل مي‌شود. ۷ – بیماری‌هاى اخلاقى و آلودگی نفسانی فزونى مى‌یابد. ۸ – مردم از این که حق بزرگی معطل بماند و به آن عمل نشود یا امور باطل بزرگی مورد توجه و عمل قرار گیرد، نگران نمی‌شوند.
پیامدهای این وضعیت هم روشن است. فَهُنَالِکَ تَذِلُّ الاْبْرَارُ، وَ تَعِزُّ الاْشْرَارُ، وَ تَعْظُمُ تَبِعَاتُ اللّهِ سُبْحَانَهُ عِنْدَ الْعِبَادِ. در این شرایط، ابرار و نیکان خوار خواهند شد و اشرار و بدان، عزت پیدا کرده و قدرت می‌یابند. آنگاه خداوند بر طبق سنت‌های خود، عذاب و پراکندگی و رنج و ناگواری را برای چنین مردمی در نظر خواهد گرفت که طبعا برای بندگان، دشوار و دردناک خواهد بود.
راه فرار از آسیب‌ها
برای جلوگیری از بروز آسیب‌هایی که برشمرده شد، چه باید کرد؟ امام علی بر عنصر امر به معروف و نهی از منکر تاکید دارد و می‌فرماید: «ولى از حقوق واجب الهى بر بندگان این است که به قدر توان خود در خیرخواهى و نصیحت دیگران بکوشند و براى اقامه حق در میان مردم همکارى کنند». امام در همین زمینه فرمود که امر به معروف و نهی از منکر نباید ترک شود زیرا منجر به این می‌شود که اشرار جامعه بر مردم مسلط شوند و در آن صورت حتی دعای مردم برای دفع شر این افراد هم مستجاب نخواهد شد.