نسبت سينما با سياست و جامعه چيست؟
در دفاع از سينما
محمد ايران‌دوست
در آستانه ورود به دهه پنجم استمرار انقلاب اسلامي، جامعه شريف سينماي ايران سي‌وهفتمين جشنواره فيلم فجر را با سرافرازي برگزار كرد. در جشنواره سي‌وهفتم بخشي از دستاوردها و بضاعت هنري و سينمايي ايران پس از گذشت چهار دهه پرفراز و فرود به نمايش درآمد و نشان داد هنرمندان اين سرزمين كهن با وجود همه محدوديت‌ها و تنگناهايي كه در حوزه سينما با آن دست و پنجه نرم مي‌كنند، همواره پويا و اميدوار دوشادوش ملت سترگ ايران به افق‌هاي پيش رو مي‌نگرند و ناملايمات و بي‌مهري‌هاي بدخواهان و كژانديشان نتوانسته خللي در اراده شكست‌ناپذير آنان ايجاد كند. جشنواره سي‌وهفتم در شرايطي برگزار شد كه دونالد ترامپ براي جبران شكست‌ها و ناكامي‌هاي كاخ سفيد و هم‌پيمانانش در منطقه از برجام خارج شد و با اعمال تحريم‌هايي برخلاف قوانين و معاهدات جهاني ملت ايران را با چالش‌هايي سخت مواجه ساخت. سينماگران ايران با درك اين فضا و موقعيت سياسي بخشي از توان و استعداد هنري خود را به ميدان آوردند و با خلق آثاري گرانبها و چشم‌نواز موجي از شور و اميد را در ايام برپايي جشن چهلمين سالروز پيروزي انقلاب ملت ايران بر استبداد و ديكتاتوري پديد آوردند. سينماگران برخلاف برخي سازمان‌ها و نهادها و مراكزي كه تنها شعار سر مي‌دهند و در صدر اخبار رسانه‌ها جا دارند، با توليد آثار هنري گيرا و مشاركتي فعالانه و پرنشاط به تكليف خود در برابر ملت ايران جامه عمل پوشاندند و چهلمين سالروز پيروزي انقلاب را باشكوه و درخشان برگزار كردند.
هجمه به سينما
همزمان با اعلام عناوين فيلم‌هاي جشنواره سي‌وهفتم فيلم فجر و روزهاي برگزاري جشنواره و پس از آن، هجمه به سينما از سوي رسانه‌ها، احزاب و شخصيت‌هاي طيف سياسي خاص شدت گرفت و به بهانه نقد و تحليل فيلم‌هاي جشنواره و فاصله داشتن برخي از آثار با فرهنگ و آرمان‌هاي انقلاب تهاجم و توهين به خانواده بزرگ سينماي ايران را افزايش دادند و سينماگران را عناصري نفوذي، غرب‌زده، خودفروخته،... خواندند. اين طيف سياسي خاص با شبكه‌هاي ماهواره‌اي و رسانه‌هاي معاند كه سال‌هاست مي‌كوشند چهره‌اي مخالف با هنر و هنرمند از جمهوري اسلامي ايران به دنيا مخابره كنند، همگام و هم فركانس شدند و با بزرگنمايي پاره‌اي از چالش‌هاي ناخواسته فيلم‌هاي جشنواره به سينماي پرافتخار ايران هجمه وارد كردند. صاحبان انديشه افراطي‌گري با بهره‌گيري از رسانه‌هاي قارچ‌گونه با فرافكني سينماگران را به غفلت در زمينه توليد آثاري با مضامين هنجارهاي اسلامي و انقلابي متهم كردند، اما حاضر نشدند از كم‌كاري مراكز و نهادهاي فرهنگي و مسوول كه از بودجه‌ها و امكانات فراوان برخوردارند، در حوزه ترويج ارزش‌هاي اسلامي و انقلابي گزارشي به افكار عمومي ارايه دهند. گروه‌هاي سياسي افراطي و تماميت‌خواه سال‌هاي متمادي است با بهره‌گيري از رسانه‌هاي معلو الحال، با مستمسك قراردادن دفاع از ارزش‌ها، با غوغاسالاري و جنجال‌آفريني به فيلمسازان يورش مي‌برند و چنان عرصه را بر آنان تنگ و تاريك كرده‌اند كه هنرمندان ترجيح مي‌دهند عطاي نزديك شدن به سوژه‌هاي انقلابي و حتي مذهبي را به لقايش ببخشند. اين گروه‌ها از سينما انتظار دارند كوتاهي و ناتواني نهادها و مراكز فرهنگي و مذهبي در قبال جامعه امروز را يك‌تنه جبران كنند و براي رفع معضلات از خود معجزه نشان دهند!
برخلاف خبرها و تحليل‌هاي كجدار و مريزي كه از فيلم‌هاي جشنواره سي‌وهفتم در برخي رسانه‌ها انعكاس يافت بايد اذعان داشت تنوع ساختار و ژانر در جشنواره سي‌وهفتم مشهود بود. از حضور فيلم‌هايي با ساختار انيميشن، مستند، كوتاه تا سينمايي.از وجود فيلم‌هايي با مضمون تاريخي، جنگي، فانتزي، طنز، ... تا سياسي در جشنواره به نمايش درآمد. بهرام توكلي در فيلم «غلامرضا تختي» ضمن ارايه تصويري زيبا و شوق‌انگيز از زندگي پهلوان ملي ايران، غلامرضا تختي مهم‌ترين مقطع تاريخ معاصر ايران در دوره پهلوي دوم را روايت مي‌كند و گوشه‌اي از ظلم، تبعيض و فقر مردم در عصر رژيم ديكتاتوري شاه را در معرض تماشا مي‌گذارد. مهدي جعفري در فيلم «بيست و سه نفر» بخشي از حماسه‌آفريني و هوشمندي آزادگان نوجوان در برهه حساس جنگ تحميلي را به شايستگي بازسازي مي‌كند و جايگاه والاي مقاومت در برابر متجاوز به ميهن را به رخ مي‌كشد. در فيلم «سرخپوست» نيما جاويدي در قالب داستاني معمايي و پركشش با ساختاري خيره‌كننده در پس‌زمينه فيلم به فساد و بي‌عدالتي در رژيم مستبد گذشته اشاره دارد. رضا زهتابچيان در فيلم «ديدن اين فيلم جرم است» با نقد درون گفتماني تصويري جسورانه از مدعيان مدافع وطن و حاميان ارزش‌ها و نيز ترجيح مصلحت بر آرمان‌ها ارايه مي‌كند. همچنين فيلم به شيوع فساد و رياكاري دربين برخي از اقشار پرنفوذ جامعه مي‌پردازد.
فيلم‌هايي كه در جشنواره براي كسب سيمرغ با يكديگر به رقابت پرداختند علاوه بر به‌روز بودن و برخوردار ازويژگي‌هاي دراماتيكي و جذابيت‌هاي سينمايي بر جنبه كاركردهاي اجتماعي و فرهنگ‌سازي نيز تاكيد داشتند. مستند‌هاي «خانه‌اي براي تو»، «دلبند»، «تمام چيزهايي كه جاي‌شان خالي است» با روايت‌ها و نشان دادن موقعيت‌هاي متفاوت به نياز امروز جامعه يعني خصلت شوق زندگي و اميد به آينده بهتر پرداختند. سعيد روستايي در فيلم نفسگير «متري شيش و نيم» به فرجام داشتن زندگي لاكچري از طريق قاچاق مواد مخدر مي‌پردازد. فيلم «جمشيديه» به كارگرداني يلدا جبلي به وجدان بيدار كه براي برخي اين روزها وجود خارجي ندارد و بيشتر به افسانه شبيه شده، اشاره دارد. نرگس آبيار در فيلم دلهره‌آور «شبي كه ماه كامل شد» برداشت نادرست و كژانديشانه از آموزه‌هاي اسلامي و مباح دانستن هر گونه ظلم و جنايت عليه انسان‌ها حتي اعضاي خانواده در راستاي اهداف منحط و مطرود را به تصوير مي‌كشد و سرانجام تندروي و افراطي‌گري را هنرمندانه عيان مي‌سازد. محمدحسين مهدويان در فيلم موفق «ماجراي نيمروز2: رد خون» بخشي از جنايات سازمان مجاهدين خلق عليه مردم ايران در دهه پرالتهاب شصت را بازگو مي‌كند.
بخش قابل توجهي از كارنامه موفق سينماي ايران به ژانر اجتماعي اختصاص دارد و از سينماگران پيشكسوت تا فيلمسازان جوان هوشمند و جوياي نام در اين حيطه فعالند و با رويكردهاي متفاوت به خلق آثاري با مضامين اجتماعي دست مي‌زنند. در برخي از فيلم‌هاي اجتماعي راه يافته به جشنواره سكانس‌هايي از مصرف مواد مخدر و مشروبات الكلي و بروز انواع ناهنجاري‌هاي اخلاقي و رفتاري در جهان فيلم‌ها وجود داشت. اين موضوع دستاويزي شد تا برخي رسانه‌ها و اشخاص بدون توجه به كليت آثار به فيلمسازان حمله كنند و نشان دادن معضلات را ترويج فساد و بي‌بند و باري از طريق سينما قلمداد كنند و منكر شيوع گسترده اين واقعيت‌هاي تلخ در جامعه شوند، در حالي كه آمار مراكز كشوري و لشكري همه مويد رشد انواع ناهنجاري‌ها در جامعه است و سينماگران به رسالت خويش عمل كرده‌اند، مركز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي اعلام كرد 60 تا70 درصد زنان جامعه در گروه محجبه‌هاي عرفي بدحجاب با تعريف شرعي قرار دارند و در گزارشي ديگر سن روسپيگري را 15 سال اعلام كرد. ستاد اقامه نماز كشور مي‌گويد فقط 42 درصد جوانان نماز مي‌خوانند. معاون وزير بهداشت مصرف سالانه مشروبات الكلي دركشور را 420 ميليون ليتر (درسال1394) مي‌داند و قوه قضاييه از ورود سالانه 16 ميليون پرونده به اين قوه خبر مي‌دهد! اين آمار كه در فيلم‌ها به صورت محدود انعكاس مي‌يابد، گوياي اين حقيقت مهم است كه سازمان‌ها و نهادهاي فرهنگي - مذهبي در اجراي وظايف و ماموريت‌هاي قانوني دچار كم‌كاري و نقصان شده‌اند، در نتيجه اين حجم از معضلات در جامعه بروز كرده است. آينه چون نقش تو بنمود راست/ خود شكن آيينه شكستن خطاست.
برند و ذائقه‌ساز
در برهه‌اي كه صاحبان جشنواره‌هاي پرمدعا و بي‌مخاطب از امكانات و بودجه‌هاي عمومي كشور ارتزاق مي‌كنند و با بسيج رسانه‌هاي خاص خودشان را سرآمد و الگوي فعاليت‌هاي فرهنگي و هنري جا مي‌زنند و به جاي عمل به تدابير راهگشاي رهبري فرار رو به جلو دارند، جشنواره فيلم فجر متكي به حمايت مردم است. مردمي كه براي تماشاي فيلم‌هاي سينماي ايران از گيشه بليت تهيه مي‌كنند. فروش 100 هزار بليت فيلم‌هاي سي‌وهفتمين جشنواره فيلم فجر در 20 دقيقه، اكران فوق‌العاده تعدادي از فيلم‌ها همه نماينگر استقبال پرشور مردم از سينماي متواضع اين سرزمين است، از اين لحاظ جشنواره فيلم فجر با وجود همه جوسازي‌ها و تخريب‌ها برندي ملي و ذائقه‌ساز محسوب مي‌شود. استقبال گسترده فيلمسازان با گرايش‌هاي فكري مختلف از جشنواره و بيان دغدغه‌ها و دلمشغولي‌ها در حوزه‌هاي اجتماعي و فرهنگي و سياسي، حضور پررنگ بانوان فيلمساز، شكوفايي استعداد‌هاي كارگردانان جوان و نسل نو، جبران كوتاهي و كم‌كاري سازمان‌ها و نهادهاي غوغاسالار فرهنگي و... تنها بخشي از دستاوردها سينماي ايران در چهلمين سالروز پيروزي انقلاب بود.