داستان درس‌هاي نياموخته
مرتضي ميرحسيني
تولد مورخ انگليسي: «تاريخ بيش از هر چيز، داستان درس‌هاي نياموخته است». اين جمله را آرنولد توين‌بي اوايل دهه 1970 ميلادي در گفت‌وگويي راديويي بيان كرد. او كه آن زمان هشتاد و سه ساله بود و سال‌هاي پاياني عمر خود را سپري مي‌كرد مدام به گذشته شخصي خود گريز مي‌زد و از خاطراتش سخن مي‌گفت؛ اينكه در گذر از جنگ اول جهاني «حدود نيمي از همدرس‌هاي مدرسه و دانشگاه» او كشته شدند.
«خود فاجعه، آن همه بدي و شرارت بيهوده و بي‌ثمري زندگي انسان ـ و در اين ميان جان سالم به در بردن من يكي، چون آن هنگام مريض بودم و نمي‌توانستم در ارتش خدمت كنم ـ بر من اثري پايدار نهاد. در 1919 و 1946 به دو كنفرانس صلح رفتم و هر بار به چشم خويش ديدم چگونه گردش كار سخت به خطا رفت و دنيا دوباره دچار آشوب و
پريشاني شد».
وي در همين مصاحبه گفت كه كودكي و نوجواني را در فضايي مذهبي سپري كرده، اما خودش چندان «مومن نيست» و ايمانش را در دوره دانشجويي از دست داده است. اما در ادامه با لحني شبيه به اعتراف اضافه كرد كه از تجربيات چند دهه زندگي و يك عمر مطالعه تاريخ بشر و جوامع پيشين به همان چيزي رسيده كه اديان توحيدي مي‌گويند؛ «بيهودگي آمال آدمي، پوچي قدرت و فروريزي فرجامين تمامي ساخته‌هاي بشر» و «مي‌بيني كه چگونه شگرف‌ترين دستاوردهاي جوامع بشري به دست نابودي سپرده مي‌شود». توين‌بي سال 1989، روز چهاردهم آوريل متولد شد. در رشته تاريخ يونان و روم تحصيل كرد و در دوران نخستين جنگ جهاني به خدمت دولت بريتانيا درآمد.
بعد از جنگ، بيشتر از گذشته به پژوهش و تدريس مشغول شد و به گوشه و كنار جهان سفر كرد. مهم‌ترين اثر به جاي مانده از توين‌بي كتاب دوازده جلدي «بررسي تاريخ» است كه او در آن به جاي بررسي جوامع بر تمدن‌ها درنگ و تامل مي‌كند.
نگرش او به تاريخ و نظريات كلي وي درباره گذشته حتي همان زمان منتقدان زيادي داشت، اما همه ـ جز چند نفر ـ دانش وسيع و ظرافت بيان او را مي‌ستودند و كوشش‌هاي او براي رسيدن به دركي منسجم و نظام‌مند از سير حيات بشر را شايسته تحسين مي‌ديدند. اين جمله جالب او درباره نقش ما در تاريخ كه «همگي بازيگران نمايشي هستيم كه تماشا مي‌كنيم» نيز بارها در سخنراني‌هاي مختلف و مقالات مطبوعاتي نقل و تكرار شد. توين‌بي 22 اكتبر 1975 از دنيا رفت.
همچنين: مرگ اسدالله علم بر اثر ابتلا به سرطان خون در امريكا؛ مشهور است كه او اواخر عمر نامه‌اي به شاه نوشت و ضمن اشاره به وخامت اوضاع كشور از ضرورت برخي اصلاحات عميق و واقعي سخن گفت. گويا شاه پس از خواندن نامه با بيان اين جمله كه «علم مشاعرش را از دست داده!» به نگراني صادقانه خادم وفادار خود واكنش نشان داد (1357)؛ برخورد كشتي تايتانيك با كوه يخ در آب‌هاي سرد شمال اقيانوس اطلس؛ طبق برخي گزارش‌ها حدود 2200 نفر (مسافر و خدمه) سوار اين كشتي بودند كه بيش از 1500 نفر آنها غرق شدند (1912)؛ وفات گونتر گراس، نويسنده آلماني و برنده جايزه ادبي نوبل سال 1999؛ گراس را راوي داستان‌هاي روايت نشده توصيف مي‌كنند (2015).