گروه اجتماعي
250 ميليون كودك كار در جهان وجود دارند و سهم ايران از ميزان كودكان شاغل به 14 درصد مي‌رسد. اين يك جمله خلاصه‌اي بود از يك دغدغه جهاني و بومي كه در نشست واكاوي پديده كار كودك در ايران بيان شد. روز 22 خرداد همزمان با روز جهاني مبارزه با كار كودك، فاطمه علمدار پژوهشگر و عضو هيات مديره موسسه توانمندسازي مهر و ماه، فاطمه قاسم‌زاده رييس هيات‌مديره شبكه ياري كودكان كار، روح‌الله نصرتي، عضو هيات علمي دانشگاه تهران و پيام روشن‌فكر، عضو هيات علمي دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي در اين نشست حاضر شدند تا در روز آگاهي‌سازي جهاني نسبت به اين پديده صحبت كنند.
فاطمه علمدار، پژوهشگر و عضو هيات‌مديره موسسه توانمندسازي مهر و ماه در اين نشست ضمن يادآوري جمعيت 250 ميليون نفري كودكان كار سراسر جهان به آمار 14 درصدي كودك كار در ايران اشاره كرد و هدف از تشكيل شبكه ياري كودكان كار از سال 82 تا به امروز را محو، كاهش و مبارزه با بدترين اشكال كار كودك دانست.
روح‌الله نصرتي، عضو هيات علمي دانشگاه تهران ابتدا به رويكرد انسان‌شناختي اين پديده اشاره كرد و گفت:«هر گونه تحليل از كار كودك بدون در نظر گرفتن فرهنگ و تغييرات يك جامعه قابل تحليل نيست و بايد با مناسبات جهان آن را بررسي كرد. كودك كار با كودك خيابان متفاوت است.» نصرتي تفاوت اين دو شيوه زندگي كودك كار را در زندگي كردن او با خانواده يا عدم آن دانست و در ادامه از كاهش تعداد كودكان كار در جهان از سال‌هاي 2000 تا 2018 خبر داد.» به گفته او سن كودكان كار كمتر از 12 سال است:«جمعيت كودكان كار را 58 درصد پسر و 42 درصد دختر تشكيل مي‌دهند كه 43 درصد آنها در كشورهاي كم‌درآمد و تنها 1.3 درصد آنها در كشورهاي پر‌درآمد زندگي مي‌كنند.»
او در اين بخش از سخنراني خود به جديت بحث كار كودك به مثابه كالا پرداخته و عنوان كرد:«قبل از اين كار به عنوان بخشي از فرآيند جامعه‌پذيري و اجتماعي شدن كودكان اتفاق مي‌افتاد و به عنوان عنصر آينده ساز به شمار مي‌رفت. حتي در گذشته كودكان در ايران به تشويق خانواده نزد صاحبان حرفه‌ها، رسم استاد و شاگردي را مي‌آموختند تا اينكه در سال 73 كارآموزي در تعطيلات تابستان به سيستم آموزشي كشور اضافه شد. اما انقلاب صنعتي با شكل‌گيري كارخانه‌ها و به كارگيري نيروي كار ارزان از بين كودكان، كار را به مثابه كالا تغيير داد و از سوي ديگر ارتش ذخيره بيكاران افزايش پيدا كرده و ارزش كارگر نيز پايين آمد.» نصرتي شكل‌گيري انديشه‌هاي اقتصادي نئوليبرال را منجر به افزايش كار كودك دانست و افزود:«خانواده آنچنان درگير مسائل اقتصادي مي‌شد كه به اجبار از همه ظرفيت‌هاي خود براي مبارزه با فقر استفاده مي‌كرد.» او در پايان تاكيد كرد:«اگر در سياست‌هاي اقتصادي، اصلاح رخ ندهد و شكاف طبقاتي تمام نشود پديده كار كودك همچنان ادامه خواهد داشت و كودك اولين قرباني اين سيستم خواهد بود.»
پايدارترين اقدام نهادها: 32 بار جمع‌آوري كودكان كار
فاطمه قاسم‌زاده، رييس هيات‌مديره شبكه ياري كودكان كار هم در اين نشست به اساسي بودن نقش دولت و سازمان‌هاي دولتي در حذف كار كودك به دليل در اختيار داشتن منابع مالي، قانوني و ساختارهاي اجتماعي اشاره كرده و گفت: «مشاركت‌هاي مردم هم در اين زمينه موثر است اما حتي در پيمان‌نامه حقوق كودك نيز مخاطب، دولت است.» او مواد مربوط به منع كار كودك در اين پيمان‌نامه و نقش دولت در آن را برشمرد:«ماده 19- منع هر نوع بهره‌كشي از كودك، ماده 32- مفهوم كلي كار كودك از نظر يونيسف كه به اجباري بودن آن به علت نياز خانواده اشاره مي‌كند و سلامت جسمي و رواني او را آسيب مي‌زند و وي از حقوق اساسي خود بي‌بهره مي‌ماند. همچنين به ممنوعيت كليه اشكال بهره‌كشي از كودك اشاره كرده و حداقل سن كار و مقررات مناسب براي آن را ترسيم مي‌كند كه سن كودك كمتر از 18 سال است.»
قاسم‌زاده اقدام مشترك سازمان بهزيستي، شهرداري و نيروي انتظامي را كه 32 بار جمع‌آوري كودكان كار بوده را يادآور شد و گفت:«در حالي كه تجارب بين‌المللي در اين باره وجود دارد اما باز هم اين اقدام 32 بار تكرار مي‌شود در حالي كه علاوه بر سرمايه مادي و زماني، موجب بي‌اعتمادي كودكان و خانواده‌ها مي‌شود. شايد اگر اين سرمايه تاكنون جمع‌آوري شده بود به ساخت يك كارخانه يا تعاوني منجر مي‌شد كه والدين اين كودكان در آن كار مي‌كردند و كودك از چرخه كار خارج مي‌شد.»
رييس شبكه ياري كودكان كار از قرنطينه‌هايي سخن گفت كه براي كودكاني كه از شهرستان‌ها به تهران مي‌آيند يا اوراق هويت ندارند، استفاده مي‌شود كه زمان ماندن در آنها(تا پيدا شدن هويت) 23 روز است، اما به گفته او:«متاسفانه كودكان زيادي بالغ بر ماه‌ها و سال‌ها در اين قرنطينه‌ها مي‌مانند و همچنان تكليف هويت آنها نامعلوم مي‌ماند.» قاسم‌زاده در ادامه، بحث قابل توجه مرجع ملي كنوانسيون حقوق كودك را مطرح و تصريح كرد: «قرار بود مرجع ملي كنوانسيون حقوق كودك، جايگزين نهاد ملي نظارت و حمايت بر حقوق كودك باشد كه در پيمان‌نامه حقوق كودك پيش‌بيني شده بود. اما از جمله ايرادات آن اين است كه زير نظر دادگستري است، صرفا هماهنگ‌كننده بوده و اجرا‌كننده نيست. اما مرجع ملي تنها جلساتي با حضور نمايندگان سازمان‌هاي غيردولتي برگزار كرده است كه در اين جلسات به علت محدوديت در اقدامات جدي توسط نمايندگان عملا نتيجه‌اي نداشت، زيرا ديگر نهادها حرف شنوي از اين مرجع ندارند.»
قاسم‌زاده كمبود اقدامات آموزش و پرورش را مورد نقد قرار داد و اذعان كرد:«ما در مورد آموزش و پرورش اقدام و حمايت اندكي داريم و حتي هزينه امتحان تعيين سطح نيز تحت عنوان مشاركت مردمي از انجمن‌هايي كه كودكان تحت حمايت آنها هستند، دريافت مي‌شود. علاوه بر آن هنگام تهيه كتاب حتي آمار كودكان كار در نظر گرفته نمي‌شود و موقع توزيع كتاب‌هاي درسي با وجود تخصيص بودجه از سوي انجمن‌ها، با نبود كتاب مواجه مي‌شويم در حالي كه اين، يك وظيفه از سوي آموزش پرورش است.»
به گفته او تاكنون پايدارترين اقدام نهادهاي دولتي همان 32 بار جمع‌آوري تكرار شونده كودكان كار بوده است:«البته بهزيستي سعي دارد با طرح ديگري اين روش را تغيير دهد اما متاسفانه نهادهاي ما كودك كار را فقط كودك كار در خيابان مي‌دانند در حالي كه ما با انواع ديگر كار كودك نيز مواجه هستيم و كمبود نيروي متخصص از سوي آنها باعث آزار خانواده‌ها و كودكان به ويژه در مواقع جمع‌آوري‌شان مي‌شود.»
باور به حذف كار كودك
پيام روشن‌فكر، عضو هيات علمي دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي هم در اين برنامه موضوع برآوردي از كار كودك را مطرح كرد. او با اشاره به رويكرد حق محور كه عده‌اي از افراد به پديده كودك كار دارند، عنوان كرد:«اين افراد عذر نداشتن آمار را به عنوان بهانه‌اي براي اقدام نكردن نمي‌پذيرند و در موضوع كودك كار و كارتن‌خواب‌ها و... كه جمعيت‌هاي پنهان نام برده مي‌شوند، برآورد جمعيت آنها را با روش‌هاي مختلف اندازه‌گيري مي‌كنند.»
او در ادامه سخنان خود باور به حذف كار كودك را متذكر شد و تصريح كرد:«عده‌اي اين باور را يك آرمان متصور مي‌شوند اما بر اساس شواهد و اقدامات بين‌المللي صورت گرفته در بين 88 كشور كه بعضي از آنها خيلي هم با ما متفاوت نيستند، مي‌بينيم كه وقتي عزم و برنامه درستي براي كاهش و حذف كار كودك شكل گرفته پس تحقق اين باور كاملا ممكن است نمونه‌هايي از تجارب موفق در كشورهايي مثل اردن، ازبكستان و فيليپين وجود دارد و ارقامي كه در حوزه كودك كار با آن مواجهيم كاملا قابل مداخله است. اما صورت‌بندي و فهم ما از مساله با مواجهه ما با آن كاملا تاثير دارد.»
اين نشست روز چهارشنبه 22 خرداد، با عنوان دنياي كودكان در ايران با حضور جمع كثيري از فعالان و مديران حوزه كودكان كار و خيابان و به همت موسسه توانمندسازي مهر و ماه و شبكه ياري كودكان كار و با همراهي گروه روانشناسي اجتماعي انجمن جامعه‌شناسي ايران، انجمن انسان‌شناسي ايران و پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در سالن گفت‌وگوي دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه تهران برگزار شد.