اگر در دولت يازدهم، اظهار نظر‌هاي گاه و بيگاه، مسوولان وزارت راه و شهرسازي، مسكن مهر را با حواشي گسترده روبه رو مي‌كرد، امروز آنچه در اين طرح بيش از ديگر مسائل خود را نشان مي‌دهد، سكوت وزارت راه و شهرسازي به عنوان دستگاه متولي، در قبال مسكن مهر است. شواهد موجود نشان مي‌دهد صدها واحد نيمه‌تمام و تحويل شده هنوز تكليف روشني ندارند و با وجود آنكه دولت گفته تلاش مي‌كند، تا پايان سال تمام واحدهاي باقي مانده را تحويل دهد اما به روز نكردن اطلاعات و ارقام موجود از مسكن مهر و البته «پنهان‌كاري» دستگاه متولي، باعث شده در واقع كسي از وضعيت مسكن مهر خبر نداشته باشد.
مسكن مهر اين روزها در حالي دوازدهمين سال از عمر خود را پشت سر مي‌گذارد كه در قياس روزهاي آغاز به كارش در بسياري از موارد تغيير وضعيتي قابل توجه داشته است. مسكن مهر كه در دولت نهم ابتدا با هدف ساخت خانه‌هاي رايگان كلنگ‌زني شد و پس از آن بنا بود با دريافت وجوهي محدود از متقاضيان ساخته شود، امروز بسته به شهر و تقاضاي موجود شرايطي متفاوت دارد. دولت از يك سو با واحدهايي رو به روست كه هنوز هيچ متقاضي براي آنها پيدا نشده و از سوي ديگر در شهري مانند پرديس، قيمت برخي از واحدهاي مسكن مهر به مرز 400 و 500 ميليون تومان رسيده است.
رسيدن به اين شرايط دولت روحاني را كه از ابتدا به شكل جدي منتقد اين طرح بود دچار يك سردرگمي جدي كرده است. تعدادي از واحدهاي نيمه‌كاره، پيش از رسيدن به مرحله افتتاح چندين برابر قيمت ابتدايي‌شان، خريد و فروش مي‌شوند و افزايش هزينه‌هاي ساخت و ساز از يك سو و پيچيدگي‌هاي زيرساختي براي بهره‌برداري از برخي واحدها از سوي ديگر كار را براي تكميل واحدهاي باقي مانده، دشوار كرده است و به نظر مي‌رسد همين پيچيدگي باعث شده، دولت ترجيح دهد اطلاع‌رساني دقيق از وضعيت ساخت اين واحدها را به تعويق بيندازد.
دو سال در جا زدن؟
مسكن مهر در سال‌هايي كليد خورد كه ايران بيشترين نفت روزانه را در بالاترين قيمت ممكن به فروش مي‌رساند و با تزريق اين پول به طرح مسكن مهر، عملا كار را با سرعت بالايي آغاز كرد. در سال‌هاي بعد و همزمان با كاهش درآمدهاي نفتي به دنبال اوج‌گيري تحريم‌ها و كاهش قيمت جهاني، سرعت پيگيري ساخت مسكن مهر نيز كاهش يافت.
آمارهاي رسمي ارايه شده نشان مي‌دهد كه در برنامه‌ريزي‌هاي ابتدايي برنامه ساخت بيش از دو ميليون و 200 هزار واحد مسكن مهر از سوي دولت نهايي شد. در سال‌هاي بعد دولت بخشي از واحدهاي مسكوني بدون متقاضي را از برنامه حذف كرد تا عملا از سال 1392، ساخت دو ميليون و 155 هزار و 600 واحد در دستور كار قرار بگيرد.
آمارهاي رسمي نشان مي‌دهد، تا پايان سال 88 و همزمان با تمام شدن دولت اول محمود احمدي‌نژاد، حدود 904 هزار واحد مسكن مهر براي ساخت در دستور كار قرار گرفته و از اين واحدها تا پايان اين سال حدود 21 هزار واحد، آماده بهره‌برداري شده است. در پايان سال 89، تعداد واحدهاي آماده به 195 هزار و در سال 90، به 658 هزار واحد رسيده است.
در سال پاياني دولت احمدي‌نژاد، آمارهاي متفاوتي از تعداد مسكن مهرهايي كه آماده بهره‌برداري بوده منتشر شده و بعضا اين آمارها با يكديگر فاصله زيادي دارد. در آمار رسمي كه از عملكرد مسكن مهر منتشر شده تعداد واحدهايي كه تا انتهاي سال 91، به پايان مرحله نازك كاري رسيده‌اند، يك ميليون و 240 هزار واحد اعلام شده است. اين در حالي است كه در گزارش پايگاه اطلاع‌رساني دولت در مرداد سال 96، اعلام شده، از حدود يك ميليون و 800 هزار واحد مسكن مهر تكميل و افتتاح شده، 800 هزار واحد مربوط به عملكرد دولت يازدهم است و در اين ميان فاصله ميان دو آمار به بيش از 200 هزار واحد مي‌رسد.
فارغ از اين اختلاف قابل توجه، آنچه در سال‌هاي گذشته توجه جدي به خود جلب مي‌كند در جا زدن دولت در تكميل واحدهاي مسكن مهر باقي‌مانده است. اگر به گزارش پايگاه اطلاع‌رساني دولت در مرداد 96 استناد كنيم، تا پايان دولت يازدهم، حدود يك ميليون و 839 هزار واحد، مسكن مهر تكميل شده يا به بهره‌برداري رسيده است. در اين سال تعداد واحدهاي تحويل شده به مخاطبان، حدود يك ميليون و 567 هزار واحد بوده است.
دولت از آبان ماه سال 95، ديگر آمارهاي رسمي مسكن مهر را منتشر نكرده است و سوال ابتدايي اينجاست كه دليل توقف ارايه گزارش از وضعيت اين پروژه‌ها چيست؟ در همين آمار نيز اعلام شده بيش از يك ميليون و 900 هزار واحد مسكن مهر به مرحله پايان نازك كاري رسيده است.
با توقف انتشار آمارهاي رسمي، از سال 95 به بعد، اظهارات مديران وزارت راه، تنها شيوه دريافت اطلاعات جديد از اين پروژه است. اصغري مهرآبادي قائم مقام وزير راه و شهرسازي در مسكن مهر، ارديبهشت امسال اعلام كرده از مجموع دو ميليون و۲۰۰ هزار مسكن مهر شهري يك ميليون و۸۰۰ هزار واحد آن تحويل متقاضيان شده، ۲۰۰ هزار واحد آماده تحويل و ۲۰۰ هزار واحد باقي مانده هم تا پايان امسال تكميل مي‌شود.
به اين ترتيب بر اساس آمارهاي دولت در سال 95، يك ميليون و 900 هزار واحد، نازك كاري را به اتمام رسانده‌اند و در ارديبهشت 98، يك ميليون و 800 واحد به متقاضيان واگذار شده است. اينكه عملكرد دولت در اين سه سال چه بوده و دليل در جا زدن در آمارها، براي اين مدت طولاني چيست، به دليل منتشر نشدن آمارهاي رسمي، عملا نامشخص است.
محدوديت دسترسي مردم
در كنار منتشر نشدن آمارهاي رسمي، مراجعان عادي به سامانه‌هاي مسكن مهر نيز عملا دسترسي ندارند. در سامانه رسمي وزارت راه و شهرسازي، بخش مربوط به مسكن مهر، پنجره‌اي را باز مي‌كند كه چند سر فصل مانند ورود سازمان‌ها، ورود متقاضيان، ثبت نام مسكن مهر و اخبار مسكن مهر در آن گنجانده شده و عملا هيچ يك از اين گزينه‌ها بدون داشتن رمز عبور قابل دسترسي نيست و حتي اگر خريداران مسكن مهر نيز امكان كسب اطلاع از شرايط طرح را پيدا كنند، هيچ اطلاعات جديدي در اين زمينه در دسترس نيست و به نظر مي‌رسد اين سامانه عملا سال‌هاست كه به روز نشده است.
جداي از آن، يك سامانه زيرنظر وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعي نيز به نام سامانه نظارت بر تعاوني‌هاي مسكن مهر وجود دارد، كه اين سايت نيز جز با در اختيار داشتن نام كاربري و رمز عبور، فعاليت نمي‌كند و دسترسي به هيچ يك از اطلاعات آن در حالت عادي ممكن نيست. از اين رو عملا پيدا كردن چرايي در جا زدن مسكن مهر، از طريق سامانه‌هاي رسمي دولت نيز ممكن نيست.
مورد خاص تهران
از آغاز به كار مسكن مهر تاكنون، بازار مسكن دو موج افزايش قيمت قابل توجه را پشت سر گذاشته كه يكي از آنها اوايل دهه 90 و ديگري سال گذشته رخ داده و به تناسب وضعيت قيمتي هر شهر، ميزان افزايش نرخ‌ها به شكل قابل توجهي متفاوت است. در ميان وضعيت شهر و استان تهران بسيار متفاوت است.
اطلاعات ارايه شده از سوي استاندار تهران، نشان مي‌دهد كه اين استان با توجه به بالا بودن ميزان جمعيتش بالاترين تعداد واحد مسكن مهر را نيز در خود جاي داده است.بند پي گفته: بيشترين تعداد مسكن مهر كشور به تناسب جمعيت در استان تهران وجود دارد كه بر اين اساس 95 هزار واحد مسكن مهر در پرند، 85 هزار واحد در پرديس و 3 هزار واحد در شهر انديشه است.
افزايش قيمت خانه در تهران، باعث شده ميزان تقاضا براي واحدهاي مسكن مهر در شهرهاي اطراف پايتخت به شكل جدي افزايش پيدا كند و از اين رو قيمت خانه در اين شهرهاي جديد نيز سر به فلك گذاشته است. اگر تا سه سال قبل امكان آن وجود داشت كه با پرداخت رقمي كمتر از 50 ميليون تومان در پرديس صاحب خانه شد، امروز واحدهاي مسكن مهر اين شهر رقم‌هايي بيش از 400 ميليون تومان دارند و عملا قيمت آنها با مناطقي از شهر تهران تفاوت نمي‌كند.
از سوي ديگر با توجه به دشواري جايابي در ساخت شهرهاي جديد اطراف پايتخت، در شرايطي كه در تعدادي از استان‌ها، عملا كار ساخت مسكن مهر به پايان رسيده، هنوز در تهران برنامه دقيقي براي تكميل واحدهاي باقي مانده ارايه نمي‌شود. هرچند مسكن مهرهاي استان تهران نيز بناست تا پايان سال جاري به بهره‌برداري كامل برسد اما اضافه شدن قيد واحدهايي كه مشكل حقوقي دارند، باعث مي‌شود، لااقل تعدادي از اين واحدها استثنا شوند.
هدايت – مديرعامل شركت عمران شهر جديد پرديس – در سال زمستان 97 اعلام كرده: با تمهيداتي كه در بودجه ۱۳۹۸ ديده شده اطمينان داريم با تصويب اين تبصره‌ها در لايحه بودجه براي پرديس سال بسيار خوبي خواهد شد. همچنين تامين خدمات و مراكز محلات را داريم كه حدود ۱۰۰۰ ميليارد تومان پروژه آماده سازي و مراكز محلات را در دهه فجر كلنگ زني خواهيم كرد. موضوع تامين كسري واحدهاي مسكن مهر را نيز در شهر جديد پرديس دنبال مي‌كنيم كه بخشي از اين كسري را در نظر داريم حل كنيم كه طبيعتا اين كسري در سال ۱۳۹۸ اتفاق نمي‌افتد ولي مابقي واحدها در سال ۱۳۹۸ تحويل خواهد شد.
در پرند نيز وضعيت شبيه به پرديس است. وطن خواهي – مديرعامل شركت عمران شهر پرند – در ارديبهشت امسال و همزمان با افتتاح 5000 واحد مسكن مهر در اين شهر، گفته: با بهره‌برداري از ۵۰۰۰ واحد مجموع افتتاحات به ۷۴ هزار واحد مي‌رسد. بخش عمده واحدهاي مسكن مهر تا پايان سال جاري به بهره‌برداري مي‌رسد و فقط تعداد محدودي كه دچار مباحث حقوقي هستند، ممكن است به سال‌هاي آينده موكول شود. ۱۶ هزار واحد مسكن مهر باقي مانده كه تلاش مي‌كنيم در سال جاري پرونده مسكن مهر پرند- به جز آن واحدهايي كه دچار مشكلات حقوقي هستند- را ببنديم.
كمك‌هاي مالي تمام‌نشدني
ساخت همزمان چند صد هزار واحد مسكوني جديد در سراسر كشور به منابع مالي چشمگيري احتياج داشت كه در دولت قبل با استفاده از ساده‌ترين شيوه‌ها به اين پروژه تزريق مي‌شد. بت‌شكن مديرعامل سابق بانك مسكن، درباره چگونگي فرآيند تامين منابع مالي مسكن مهر در دولت قبل توضيح داده بود: دولت يازدهم با ارثيه‌اي به نام مسكن مهر- به عنوان بزرگ‌ترين پروژه ساخت‌وساز دولتي- با بيش از ۲ ميليون و ۳۰۰ هزار مخاطب مردمي مواجه بود. فارغ از مشكلات فني و مهندسي مترتب بر آنكه در تخصص نگارنده نيست، اين پروژه عظيم فاقد يك پيوست تامين مالي سالم و پايدار بود.
او اضافه كرده: سهل‌الوصول‌ترين سازوكار تامين مالي و در عين حال مخرب‌ترين روش يعني اضافه برداشت از حساب بانك مركزي به عنوان راهكار اصلي تامين مالي انتخاب شد. مبلغ ۴۵۰ هزار ميليارد ريال اضافه برداشت بانك عامل مسكن به تنهايي معادل ۴۵ درصد پايه پولي كشور بود. اين مبلغ با احتساب ضريب فزاينده پولي موجب رشد شديد نقدينگي شد كه خود يكي از عوامل موجد تورم بالا در دولت دهم بود. متوسط نرخ سود ۵درصدي تسهيلات نيز بايد از سوي دولت به عنوان يارانه مابه‌التفاوت نرخ سود، پوشش داده مي‌شد.
افزايش پايه پولي كشور يكي از اصلي‌ترين انتقادهايي بود كه عباس آخوندي وزير سابق راه و شهرسازي نيز بارها به آن اشاره كرده و از تلاش دولت براي عدم استفاده از اين منابع براي تكميل مسكن مهر سخن مي‌گفت. با اين وجود بار مالي كه مسكن مهر بر دوش شبكه بانكي و به‌طور خاص بانك مسكن، انداخته بسيار جدي و
گسترده است.
در گزارش عملكرد بانك مسكن در تابستان 97 آمده: عملكرد 11 ساله اجراي طرح مسكن مهر از سال 86 تا خرداد 97 نشان مي‌دهد، از زمان اجراي پروژه مسكن مهر تاكنون براي 2 ميليون و 373 هزار و 543 واحد مسكن مهر به ميزان 49 هزار و 844 ميليارد و 184 ميليون و 400 هزار تومان تسهيلات پرداخت شده است كه اين ميزان پرداخت، از طريق 34 مديريت در استان‌هاي كشور، صورت گرفته است. بررسي عملكرد پرداخت تسهيلات مسكن مهر در استان تهران نشان مي‌دهد، 21 هزار و 681 ميليارد و 906 ميليون و 700 هزار تومان به 350 هزار و 233 واحد مسكوني مهر پرداخت شده است كه مي‌توان گفت اين ميزان پرداخت، سهم زيادي از اعتبارات را شامل مي‌شود.
پرداخت اين عدد بالا در طول يازده سال، براي طرحي كه مشخص نيست چه ميزان توانسته از مشكلات تامين مسكن اقشار كم درآمد را برطرف كند، نشان از آن دارد كه از ابتدا تامين مالي مسكن مهر با اما و اگرهاي جدي مواجه بوده و در صورت بررسي‌هاي دقيق‌تر، شايد ابهام وارد شده در نقش جدي اين مسكن در افزايش تورم در اقتصاد ايران، از نظر علمي اثبات شود.
با وجود تمام ابهامات باقي مانده و خلف وعده‌هايي كه در سال‌هاي گذشته براي به پايان رسيدن مسكن مهر صورت گرفته، دولت اين‌بار اعلام كرده كه مسكن مهر را تا پايان سال جاري به بهره‌برداري نهايي خواهد رساند و در اين زمينه به نظر مي‌رسد، مجلس نيز تلاش كرده منابع مالي لازم براي اتمام اين پروژه 12 ساله را تامين كند. بهادري – عضو كميسيون عمران مجلس- در فصل بررسي بودجه سال 98، اعلام كرد: بر اساس تبصره 8 لايحه بودجه سال 98، دولت مجاز است كه اعتباري تا سقف 5 هزار ميليارد تومان را براي افزايش سرمايه بانك مسكن جهت ارايه تسهيلات به متقاضيان اختصاص دهد. همچنين وزارت راه و شهرسازي مجاز به تهاتر اراضي و املاك خود به ميزان يك هزار و 500 ميليارد تومان جهت اجراي طرح‌هاي تكميل مسكن مهر است.
اگر منابع مالي در نظر گرفته شده در سال جاري تامين شود، دولت مي‌تواند به وعده جديد خود در بستن پرونده مسكن مهر در سال جاري عمل كند و در اين بين دو ابهام مهم را باقي گذارد. از سويي حدود 70 هزار واحد مسكن مهر هنوز بي‌تقاضا باقي مانده و مشخص نيست در صورت تكميل دولت بايد با آنها چه كند و از سوي ديگر واحدهايي كه از سوي مقامات همراه با مشكلات حقوقي خوانده مي‌شوند در پايان اين طرح همچنان بلاتكليف خواهند ماند.
مسكن مهر در حالي به ماه‌هاي آخر كار خود نزديك مي‌شود كه عملا نتوانسته مشكل تامين مسكن اقشار كم‌‌درآمد را حل كند و با افزايش قيمت‌هاي اخير، خود به محلي براي دلالي و افزايش نرخ‌ها بدل شده است. دولت اين روزها خود را آماده مي‌كند، طرح‌هايي جديد براي ساخت يا تامين واحدهاي مسكوني با هدف حمايت از اقشار كم درآمد را در دستور كار قرار دهد، كارشناسان، فعالان بازار و مردم يك سوال مهم را مطرح مي‌كنند: آيا طرح‌هاي جديد سرنوشتي مانند مسكن مهر خواهند داشت؟