سارا معصومي
قطار ديپلماسي ايران از نيويورك تا ايروان در حركت است. دو هفته شلوغ براي حسن روحاني و محمد جواد ظريف، رييس‌جمهور و وزير خارجه كشورمان همچنان در جريان است. درست در روزهايي كه تيم دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده امريكا تلاش مي‌كند ايران را كشوري منزوي و گرفتار در كنج معرفي كند و دقيقا در روزهايي كه عربستان سعودي و همفكرانش در منطقه سعي دارند با منتسب كردن تهران به حملات انجام شده به تاسيسات نفتي آرامكو، تهران را به عنوان بازيگري چموش و مخرب در منطقه جا بزنند، ايران مسير خود را در عرصه منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي طي مي‌كند.حسن روحاني به فاصله چند روز پس از بازگشت از مجمع عمومي سازمان ملل متحد روز گذشته به منظور شركت در نشست دوره‌اي اتحاديه اقتصادي اوراسيا راهي ايروان پايتخت ارمنستان شد؛ سفري كه در حاشيه آن مقام‌هاي سياسي كشور ميزبان و مهمان رايزني‌هاي دوجانبه اقتصادي و سياسي هم با يكديگر خواهند داشت.
نگاهي به اتحاديه اقتصادي اوراسيا
شركت در اتحاديه اقتصادي اوراسيا به بهانه‌اي براي سفر حسن روحاني به ايروان تبديل شده است. اتحاديه اقتصادي اوراسيا در سال ۲۰۱۴ ميلادي تشكيل و كشورهاي روسيه، ارمنستان، قزاقستان، قرقيزستان و بلاروس در آن عضويت دارند. اين اتحاديه در حقيقت متعلق به كشورهايي است كه در منطقه شمال و مركز آسيا و شرق اروپا واقع شده‌اند. اين اتحاديه كار رسمي خود را از ژانويه 2015 آغاز كرد. اين ابتكار اتحاديه اقتصادي اوراسيا را به بازاري براي 183 ميليون نفر تبديل كرده است. چرايي شكل‌گيري اين اتحاديه به حوادث بين‌المللي بازمي‌گردد كه پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي سابق رخ داد و جمهوري‌هاي كوچك منطقه آسياي ميانه از منظر اقتصادي تضعيف شدند. پس از اين زلزله سياسي در اين منطقه، كشورهاي پساشوروي دست به اصلاحات اقتصادي و ترويج خصوصي‌سازي زدند. در سال 1994، نخستين رييس‌جمهور قزاقستان، نورسلطان نظربايف در سخنراني‌اي كه در دانشگاه ملي مسكو داشت ايده تشكيل بلوك اقتصادي منطقه‌اي را به منظور افزايش نرخ تبادل تجارت آسيا و اروپا مطرح كرد. اين ايده به دليل تمركز آن بر افزايش تجارت و سرمايه‌گذاري در منطقه و به نوعي مقابله با اتحاديه‌هاي چندجانبه و پيوسته اروپايي مورد استقبال قرار گرفت.
بهبود توسعه پايدار و ارتقاي كيفيت سطح زندگي كشورهاي عضو اصلي‌ترين دليل شكل‌گيري اتحاديه اقتصادي اوراسيا بوده است. از ويژگي‌هاي مهم مدل تجاري اتحاديه مزبور اين است كه تعرفه گمركي در تجارت كالايي بين اعضاي اتحاديه صفر است، اما اعضاي اتحاديه اقتصادي اوراسيا، تعرفه خارجي مشتركي را براي كالاهايي كه از خارج از اتحاديه وارد مي‌شود، اعمال مي‌كنند. روزنامه دنياي اقتصاد اخيرا در گزارشي با ارايه اطلاعات تجاري درباره چند و چون داده و ستانده‌هاي اتحاديه اقتصادي اوراسيا نوشته بود: اتحاديه اقتصادي اوراسيا با مجموع بازار مصرف ۱۸۱ ميليون نفري و توليد ناخالص داخلي 1.9 تريليون دلاري، حدود ۵۴۸ ميليون دلار به كشورهاي دنيا صادرات داشته است و از سوي ديگر 318.5 ميليارد دلار كالا از كشورهاي مختلف وارد كرده است.
در ميان كشورهاي اتحاديه، فدراسيون روسيه بيشترين ميزان جمعيت، توليد ناخالص داخلي و حجم تجارت با جهان را دارد و بيشترين نرخ تورم متعلق به قزاقستان با ۶ درصد و بيشترين نرخ بيكاري نيز مربوط به ارمنستان با 18.1 درصد بوده است. قرقيزستان با تورم 1.5 درصدي و توليد ناخالص داخلي 8.1 ميليارد دلاري، كمترين نرخ تورم و توليد ناخالص داخلي و كشور بلاروس با 0.8 درصد كمترين نرخ بيكاري را داشته‌اند.
ايران، تجارت آزاد و اتحاديه اقتصادي اوراسيا
حسن روحاني در حالي راهي ايروان شده است كه موافقتنامه موقت تجارت آزاد ميان ايران و اوراسيا از چهارم آبان ماه وارد فاز اجرايي و عملياتي خواهد شد. در سه سال اخير بحث‌ها درباره پيوستن ايران به اين اتحاديه، با سرعت و تمركز بيشتري دنبال شد و در نهايت مجلس شوراي اسلامي با تصويب قانوني در هفتم بهمن ۱۳۹۷، با پيوستن ايران به اين اتحاديه موافقت كرد كه بر اساس آن، ايران به مدت سه سال به‌صورت آزمايشي به عضويت اين اتحاديه در مي‌آيد و پس از آن در صورت توافق انجام شده با ذي‌نفعان، امكان عضويت دايمي ايران در اين منطقه آزاد تجاري فراهم خواهد شد.
به گزارش خبرگزاري صدا و سيما، سير زماني مصوبات و فرايند پيوستن ايران به اتحاديه اقتصادي اوراسيا تا به امروز به شرح زير است:
ارديبهشت‌ماه 1397: امضاي توافقنامه تجارت ترجيحي ايران با اوراسيا در آستانه قزاقستان
بهمن‌ماه 1397: تصويب فوريت لايحه موافقتنامه تشكيل منطقه آزاد تجاري ايران و اوراسيا در مجلس شوراي اسلامي
خردادماه 1398: تصويب كليات لايحه موافقتنامه موقت تشكيل منطقه آزاد تجاري بين جمهوري اسلامي ايران و اتحاديه اقتصادي اوراسيا و كشورهاي عضو در مجلس شوراي اسلامي
خردادماه 1398: تصويب موافقتنامه تشكيل منطقه آزاد تجاري ايران و اوراسيا
در حال حاضر شوراي تجاري اتحاديه اقتصادي اوراسيا و اتاق بازرگاني ايران، بر سر انجام چند اقدام مشترك در قالب شوراي تجاري رايزني‌هاي فشرده‌اي را پيش‌مي‌برند. براساس گزارش‌هاي رسيده، «تحكيم روابط تجاري و اقتصادي بلندمدت و سودمند»، «كمك به كشف فرصت‌هاي تجاري و سرمايه‌گذاري در مقياس گسترده صنعتي، كشاورزي و خدماتي» و «همكاري مشترك در مكانيزم‌هاي پشتيباني، تشويق و سرمايه‌گذاري» برخي از برنامه‌هاي همكاري است كه توسط شوراي تجاري اتحاديه اقتصادي اوراسيا و اتاق بازرگاني ايران دنبال خواهد شد.
به گزارش «دنياي اقتصاد» آخرين آمارهاي منتشر شده از سوي مركز تجارت بين‌المللي (ITC) درخصوص وضعيت تجارت ايران با كشورهاي اتحاديه اقتصادي اوراسيا، نشان مي‌دهد مجموع صادرات ايران به ۵ كشور اين اتحاديه در سال گذشته ميلادي (۲۰۱۸) 918.2 ميليون دلار بوده و در مقابل صادرات كشورهاي عضو اتحاديه اوراسيا به ايران در سال ۲۰۱۸ حدود يك ميليارد و ۷۷۵ ميليون دلار به ثبت رسيده است.در ميان اعضاي اتحاديه اقتصادي اوراسيا، ايران بيشترين واردات را از كشور روسيه با رقمي معادل يك ميليارد و ۲۰۷ ميليون دلار و كمترين واردات را از كشور قرقيزستان با رقمي نزديك به ۱۴ ميليون دلار دارد.بيشترين صادرات ايران به اعضاي اتحاديه مذكور، در سال گذشته ميلادي به روسيه (به ارزش 533.1 ميليون دلار) ثبت شده و كمترين ميزان صادرات ايران نيز به كشور بلاروس (به ارزش 12.6 ميليون دلار) رقم خورده است. براساس آمارهاي مركز تجارت بين‌المللي، درسال ۲۰۱۸ حدود 0.3 درصد از واردات اين كشورها از ايران بوده است. همچنين در ميان كشورهاي عضو اين اتحاديه، سهم ايران در تامين نياز وارداتي كشور ارمنستان (حدود 5.6 درصد) بيش از ساير كشورها بوده و حدود ۴درصد از صادرات كالايي اين كشور نيز به ايران بوده است.
به گزارش پايگاه خبري اتاق ايران، به‌دنبال تفاهم صورت گرفته ميان پارلمان اقتصاد ايران و اتحاديه اقتصادي اوراسيا «شوراي تجاري اتحاديه اقتصادي اوراسيا و اتاق بازرگاني ايران» تاسيس مي‌شود. اين شوراي تجاري يك مجمع هماهنگ‌كننده و مشورتي دايمي براي جامعه تجاري كشورهاي عضو اتحاديه اقتصادي اوراسيا و ايران به حساب مي‌آيد كه بخشي از همكاري‌هاي تازه دو طرف در قالب آن دنبال خواهد شد. در اين چارچوب، مطابق توافقنامه‌اي كه در شهر بيشكك، پايتخت قرقيزستان به امضاي غلامحسين شافعي، رييس اتاق ايران و ايبرايف، رييس شوراي تجاري اتحاديه اوراسيا رسيد، دو طرف قول‌وقرارهايي براي
۱۱ اقدام مشترك به منظور بهبود مناسبات و آسان‌سازي تبادل اطلاعات در دستور كار قرار خواهند داد. اين اقدامات به شرح ذيل هستند:
بسط موقعيت هماهنگ جامعه تجاري كشورهاي عضو اتحاديه اقتصادي اوراسيا (EAEU) و ايران در تعامل با بدنه اين كشورها (تعاملاتي كه در برقراري ارتباط مستقيم ميان جامعه تجاري كشورهاي عضو اتحاديه اقتصادي اوراسيا و ايران نقش‌آفرين خواهد بود.)
ارتقاي توسعه ارتباطات تجاري و اقتصادي، همكاري صنعتي و مالي كشورهاي عضو EAEU و ايران و بهبود رقابت‌پذيري اقتصادهاي ملي.
افشاي موانع، معافيت‌ها و محدوديت‌هاي دسترسي دوجانبه به بازار كشورهاي عضو EAEU و ايران.
به‌كار گرفتن جامعه تجاري اعضاي اتحاديه اوراسيا و ايران در پروژه‌هاي اقتصادي مختلف در قلمرو كشورهاي عضو اتحاديه اوراسيا.
كمك به برقراري تماس و ارتباطات مستقيم، تحكيم مشاركت بلندمدت و سودمند دوجانبه بين جامعه عضو اتحاديه اوراسيا و ايران.
كمك به كشف فرصت‌هاي تجاري و سرمايه‌گذاري در مقياس گسترده صنعتي، كشاورزي و بخش‌هاي خدماتي.
همكاري مشترك در مكانيسم‌هاي پشتيباني تشويق و سرمايه‌گذاري.
تبادل اطلاعات پيرامون قوانين و مقررات داخلي اعمال شده فعلي، تنظيم تجارت و اقتصاد بين‌المللي و همكاري‌هاي فني و صنعتي.
توسعه طرح‌ها و برنامه‌هاي همكاري جامعه تجاري كشورهاي عضو اتحاديه اوراسيا و ايران در زمينه‌هاي مربوطه.
ارايه حمايت مشترك در برگزاري انجمن‌ها، سمينارها، ميزگردها، كنفرانس‌ها، نمايشگاه‌ها و ساير رويدادهاي داراي منافع دوجانبه با هدف توسعه روابط دوجانبه تجاري.
برقراري شرايط شفافيت اطلاعات ميان طرفين و توسعه تعهدات مشاركت سودمند دوجانبه.
يك تير و چند نشان ايران
استفاده از تعرفه‌هاي تجاري، فرصت‌هاي سرمايه‌گذاري و تسهيل روابط اقتصادي با كشورهاي عضو اتحاديه، خلاصه‌اي از فوايد عضويت ايران در اتحاديه اقتصادي اوراسيا است. به گفته برخي كارشناسان، تراز تجاري ايران با مجموع كشورهاي عضو اين اتحاديه منفي است اما عضويت در اين اتحاديه مي‌تواند فرآيند صادرات ايران را تسهيل كرده و بازارهاي جديدي هم براي كالاهاي ايراني فراهم كند. در حالي كه بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي امريكا با قابليت تنبيه فرامرزي، اقتصاد ايران را تحت تاثير قرار داده و همچنين بر همكاري اقتصادي ساير كشورها با تهران هم سايه انداخته، ميزان كارايي اين عضويت در روزگار تحريم بايد در گذر زمان و به تجربه مشخص بشود اما به گفته برخي كارشناسان يكي از اصلي‌ترين مزاياي پيوستن ايران به اين اتحاديه را بايد در تسهيل رابطه تجاري با روسيه در قالب فرصت‌هاي بيشتر و بهتر ديد.
براساس گزارشي كه خبرگزاري صدا و سيما منتشر كرده يكي از مزاياي الحاق به اين موافقتنامه، تخفيف‌هاي تعرفه‌اي براي صادر‌كنندگان به اتحاديه اقتصادي اوراسيا شامل كشورهاي روسيه، قرقيزستان، قزاقستان و بلاروس ارمنستان است.با اجرايي شدن قانون پيوستن ايران به اتحاديه اوراسيا در مرحله اول تعرفه ۸۰۰ قلم كالاهاي صادراتي ايران به كشورهاي عضو اين اتحاديه كاهش خواهد يافت و اين موفقيت خوبي براي صادرات كالاهاي غير نفتي ايران به اتحاديه است.جذب سرمايه قابل ملاحظه در مناطق شمالي و جنوبي كشور، بهره‌مندي از بازارهاي ترجيحي و بازارهاي هدف، استفاده از مسير ترانزيتي شمال- جنوب براي انتقال غلات به كشورهاي روسيه و قزاقستان از ديگر فوايد قابل ذكر همكاري ايران با اتحاديه اقتصادي اوراسيا است.
در حالي كه بيشتر نگاه‌ها به آغاز همكاري‌هاي عملي ايران و اتحاديه اقتصادي اوراسيا بيشتر جنبه اقتصادي به خود گرفته اما نمي‌توان از حاشيه‌هاي سياسي مهم ورود ايران به اين بازار اقتصادي به سادگي عبور كرد. در حالي كه منطقه غرب آسيا (خاورميانه) گرفتار منازعات بي‌شمار شده، اروپا در حاشيه‌هايي نظير بحران‌هاي اقتصادي در بيشتر كشورهاي عضو اتحاديه، تقلاي بريتانيا براي خروج از اتحاديه و موج مهاجرت دست و پا مي‌زند و امريكاي ترامپ مي‌گويد آنچه بيرون از مرزهاي ما مي‌گذرد به ما ارتباطي ندارد، اهميت مناطق آسياي مركزي و قفقاز بيش از پيش به چشم مي‌آيد. به گفته كارشناسان، پررنگ‌تر شدن اين منطقه در رقابت‌هاي تجاري، همسايگي اين منطقه با چين، نقش غيرقابل انكار چين در سازمان همكاري‌هاي شانگهاي، نياز اروپا به مسيري براي رسيدن به قلب شرق بر اهميت اين منطقه در تحقق اهداف ژئوپليتيك ايران مي‌افزايد.
تعميق ارتباط‌هاي تجاري ايران با منطقه اوراسيا به گونه‌اي كه نوعي از درهم تنيدگي منافع اقتصادي ميان ايران و كشورهاي عضو اين اتحاديه ايجاد بشود مي‌تواند به خودي خود و در يك روند نامحسوس فوايد سياسي هم براي ايران به دنبال داشته باشد. يكي از نقطه ضعف‌هاي ايران در مراوده با كشورهاي عضو اين اتحاديه، پايين بودن حجم مراوده‌هاي اقتصادي و تجاري است كه به نظر مي‌رسد همكاري رسمي و قاعده‌مند ايران با اتحاديه اقتصادي اوراسيا بتواند تا حدودي اين عقب‌ماندگي را جبران كند. در حالي كه امريكا تلاش مي‌كند با سياست فشارحداكثري، تهران را منزوي كند و هزينه هرگونه رابطه اقتصادي و تجاري با ايران را بالا ببرد، ايران بايد از نقش كليدي كه در شاهراه‌هاي منطقه‌اي مانند جاده ابريشم و كريدور شمال و جنوب دارد، براي توسعه رابطه اقتصادي و سياسي با كشورهاي اين منطقه استفاده كند. از سوي ديگر برخي كارشناسان تاكيد دارند كه ايران مي‌تواند با ابزار عضويت در اتحاديه‌هاي منطقه‌اي، نوعي از وابستگي متقابل را ايجاد كند كه همين مساله در ميان‌مدت منجر به كاهش آسيب‌پذيري اقتصادي كشورمان خواهد شد. براساس گزارشي كه خبرگزاري صدا و سيما در خرداد ماه و در گرماگرم بحث‌ها در مجلس شوراي اسلامي پيرامون همكاري رسمي با اتحاديه اقتصادي اوراسيا منتشر كرد، اتحاديه اقتصادي اوراسيا در بازار نفت جهاني، جايگاه قابل توجهي دارد لذا پيوستن ايران به اين اتحاديه و ايجاد يك سوآپ نفتي مشترك با كشورهاي عضو اين اتحاديه، مي‌تواند در شرايط تحريمي، فروش نفت ايران را تسهيل كند.
تهران و ايروان، نزديك‌تر از هميشه
سفر حسن روحاني، رييس‌جمهور كشورمان به ايروان جدا از نيت شركت در نشست اتحاديه اقتصادي اوراسيا، پاسخي به سفر نيكول پاشينيان نخست‌وزير ارمنستان به تهران كه در اسفندماه سال گذشته صورت گرفت نيز به حساب مي‌آيد. پاشينيان كه از ماه مه سال 2018 عنوان نخست‌وزير ارمنستان را به خود اختصاص داده توجه ويژه‌اي به رابطه با تهران دارد و اين مساله را در جريان سفرش به تهران نيز شخصا به حسن روحاني اعلام و تاكيد كرد كه رابطه با تهران در دولت وي به بخش مهمي از سياست خارجي ارمنستان تبديل شده است. در جريان سفر سال گذشته پاشينيان به تهران، چند يادداشت تفاهم در حوزه‌هاي متفاوت ميان ايران و ارمنستان امضا شد. حسن روحاني نيز در مقام ميزبان از اراده جدي و قوي ايران براي تقويت روزافزون رابطه با ارمنستان سخن گفت و تاكيد كرد كه دو كشور ظرفيت‌هاي بالايي براي همكاري دارند. همكاري در حوزه‌هاي انرژي، برق و حمل و نقل و ترانزيت از اصلي‌ترين سوژه‌هايي است كه ايران و ارمنستان به دنبال تقويت همكاري در آنها هستند.
به گزارش ايرنا، ايران و ارمنستان در حالي به دنبال گسترش سطح تجارت دوجانبه به بيش از 320 ميليون دلار هستند كه مي‌توانند در زمينه‌هايي همچون كشاورزي، دامپروري، افزايش تبادلات گاز و برق و حوزه انرژي در مسير توسعه مناسبات گام بردارند. ارمنستان توان تبديل شدن به يكي از راه‌هاي اصلي ترانزيت منابع انرژي و كالا از خليج فارس به مقصد درياي سياه و از آنجا به كشورهاي اروپايي را دارد . ارمنستان با قرار گرفتن در كريدور خليج فارس - درياي سياه به عنوان كوتاه‌ترين مسير استراتژيك براي دسترسي اتحاديه اروپا به بازارهاي آسيا و بالعكس، به يك بازيگر مهم تبديل شده است. اين مي‌تواند مساله‌اي مهم براي ايران در اين شرايط اقتصادي محسوب شود. گسترش فعاليت‌ها در منطقه آزاد اقتصادي «مغري» نيز از جمله اقدامات در مسير گسترش روابط اقتصادي خواهد بود. از جمله اولويت اصلي در مسير توسعه روابط اقتصادي ميان ايران و ارمنستان، دسترسي ايران به بازار اوراسيا از طريق كشور ارمنستان است. اين كشور مي‌تواند به مسير جديد و مهمي در زمينه صادرات و واردات كالا براي ايران تبديل شود.
صادرات گاز ايران به گرجستان از طريق ارمنستان بسيار زياد محتمل است به ويژه اينكه اين اقدام طي دوران نخست‌وزيري «هوويك آبراهاميان» مورد آزمايش قرار گرفت. در آن دوران مقدار كمي گاز ايران از طريق خاك ارمنستان با همكاري يك شركت خصوصي به گرجستان صادر شد. از لحاظ فني انتقال گاز ايران به كشورهاي ديگر از طريق خاك ارمنستان نيز امكان پذير است. ظرفيت انتقال و تخليه گازي از ايران به ارمنستان سالانه حدود 2.3 ميليارد مترمكعب بوده اين در حالي است كه در حال حاضر فقط 15 درصد اين ظرفيت مورد استفاده قرار مي‌گيرد. براي انتقال احتمالي گاز ايران به اروپا از طريق خاك ارمنستان سرمايه‌گذاري‌هاي جدي و گسترده‌اي لازم است.