رونمايي متن «معاهده گلستان ۱۲۲۸ق. - ۱۸۱۳م.» از كتاب خطي «تاريخ مارخام»

مريم مهدوي‌اصل

اشاره – در شماره‌هاي پيشين روزنامه «اعتماد»، به نقل از فريدون زندفرد در كتاب «سرگور اوزلي طراح عهدنامه گلستان» و ابراهيم تيموري در كتاب «دوسال آخر» پرداختيم كه چگونه سرگور اوزلي به عنوان نخستين نماينده يا سفير دايمي ژرژ سوم، پادشاه انگلستان با دستورالعمل ۱۹ماده‌اي وي، شرايط انعقاد «معاهده گلستان» بين روسيه ‌تزاري و ايران را فراهم كرده بود. هر چند متن اصلي معاهدات «گلستان» و «تركمنچاي» را در نيمه نخست سال ۱۴۰۱ خورشيدي از اداره اسناد وزارت امور خارجه دريافت كرده بودم، اما طي بررسي‌هاي متعدد فهميده بودم آنچه به عنوان اسناد «معاهده گلستان» دريافت كرده‌ام، داراي ابهام بسياري است و نمي‌توان از آن به عنوان منبع اسناد تاريخي براي پژوهش روزنامه‌نگاري استفاده كرد. بنابراين، از زمان حضور در كتابخانه مجلس، به دنبال متن اصلي معاهده گلستان در ميان كتاب‌هاي پژوهشي مي‌گشتم تا اينكه دو هفته گذشته، در نهايت متن ترجمه فارسي آن در كتاب خطي «تاريخ مارخام» را در بخش خطي كتابخانه مجلس پيدا كردم. البته به همين جست‌وجو بسنده نكرديم و به كتاب «تاريخ ايران در دوره قاجار»، به كوشش ايرج افشار و به قلم كلمنت ماركام [ترجمه دوره قاجار: مارخام] از جغرافياشناسان انگليسي كه به نقل از همين كتاب، وي در احوال تاريخي و سياسي ايران و افغانستان و آسياي مركزي غوررسي علمي كرده بود و وقوف بسياري بر جوانب مختلف زندگي مردم اين نواحي داشت و در دريانوردي انگليس، اداره تفتيش و كمپاني هندشرقي هم خدمات بسياري داشته، مراجعه كرديم. ترجمه فارسي اين كتاب، فقط اختصاص يافته است به بخش دوره قاجار از فصل ۱۴ تا ۲۰ كه توسط ميرزا رحيم فرزانه براي شخص ناصرالدين شاه قاجار، از انگليسي به فارسي برگردانده شده بود. بر اين پايه، به بخش لاتين كتابخانه مجلس مراجعه كردم. خوشبختانه در بخش لاتين كتابخانه شماره يك مجلس كه در مخزن آن حدود ۶۲هزار جلد كتاب لاتين به زبان‌هاي روسي، آلماني، فرانسه، انگليسي، اسپانيايي و... موجود است، چه به لحاظ كتب پژوهشي و چه از نظر سفرنامه‌نويسي‌هاي خارجي كه برخي از آنها همچنان به فارسي برگردانده نشده‌اند و نياز به پژوهش‌ و معرفي تازه دارند، اصل كتاب را يافتم كه متن «معاهده گلستان» از روي آن به فارسي ترجمه شده است. نام انگليسي اين كتاب عبارت است از: A General Sketch of the History of Persia by Clements R. Markham, 1874. نكته جالب توجه اين است كه اكنون از اين كتاب خطي سه نسخه در بخش خطي كتابخانه‌هاي دانشگاه تهران، كتابخانه ملي و همچنين بخش خطي كتابخانه مجلس موجود است كه ما در اين پژوهش روزنامه‌نگاري از مجموعه منابع كتابخانه‌هاي شماره يك، ايرانشناسي، بخش خطي و بخش لاتين مجلس بهره‌مند شديم. در همين ‌راستا، براي نخستين‌بار به رونمايي متن ترجمه‌ فارسي «معاهده گلستان» كه برگرفته از متن اصلي كتاب انگليسي مورد ذكر در دوره ناصرالدين شاه قاجار است، مي‌پردازيم.

در كتاب خطي «تاريخ مارخام»، «تاريخ مملكت ايران و سلطنت سلسله جليله قاجاريه»، مولف: مارخام با ترجمه: رحيم حكيم‌الملك [فرزانه] كه اهدايي تيمسار سرلشگر مجيد فيروز (ناصرالدوله) به كتابخانه مجلس است، در بخش ملحقات آن به «تفضيل معاهده دولتين ايران و روس موسوم بعهدنامه گلستان» پرداخته كه متن آن بدين شرح است:

ملحقات - مقاله چهارم - در بيان خلاصه صورت بعضي از عهدنامهاييكه [عهد‌نامه‌اي كه] مابين دولت عليه ايران و دولت بهيه روس انعقاد يافته است - اول - خلاصه صورت عهدنامه كه در ميان دولت ايران و روس بصلاح و صواب ‌ديد ميرزا ابوالحسن‌خان و سردار روسيه مرقوم شده است بتاريخ دوازدهم ماه اكتبر سنه هزار و هشتصد و سيزده عيسوي (مطابق بيست و دويم ماه ميزان سنه يكهزار و دويست و بيست و هشت هجري) و موسوم است بعهدنامه گلستان.

اعليحضرت امپراتوري ممالك روسيه و اعليحضرت شاهنشاه ممالك ايران تمناي صادقانه دارند كه مصايب جنگ و دشمني را كه اسباب ضرر جانبين است دفع و رفع نمايند و روابط دوستي و اتحاد را كه از ايام قديم فيمابين امپراتور روسيه و شاهنشاه ايران برقرار بوده درثاني رشته اتحاد را محكم و مقرر فرمايند لهذا وكلاي مختار خود را بجهت انجام اين مطلب تعيين كردند. اعليحضرت امپراتور روسيه جناب جنرال نيكلاي ديتشجوف بالقابه را اختياركلي عطا فرمودند و اعليحضرت شاهنشاه ايران جناب وزير خود ميرزا ابوالحسن‌خان باوصافه را در اين‌ كار مختاربالكل نموده‌اند و اين وكلاي مختار دولتين مزبورتين در معسكر روسيه در قريه گلستان من محال قراباغ درحوالي رودخانه ليوه جمعيت نموده و بملاحظه مصالحه مباركه فصول و شروط مرقومه ذيل را مقرر داشته‌اند.

فصل اول بموجب اين عهدنامه دوستي و وفاق كامل الي‌ابد فيمابين دولتين روس و ايران برقرار خواهد بود فصل دويم بموجب قبول دولتين مراتب مصالحه در بناي اِسطاطوُس كوپِريزنيني خواهد بود يعني هر موضوع و جاييكه قبل از اين مصالحه در تصرف و ضبط هر يك از دولتين بوده كماكان در تحت ضبط و اختيار ايشان بماند و ممالك و ولايات خوانين‌نشين كه در زمان مصالحه در تصرف دولتين مزبورتين بوده است كما‌في‌السابق در تحت حكمراني ايشان بماند و از همان حدوديكه الان در تصرف دارند خط سرحد دولتين ايران و روس معين شود. اين خط سرحدي از ابتداي اراضي آدينه‌‌بازار شروع مي‌شود و بخط مستقيم از راه صحراي مغان تا معبر يدي‌ بلوك رود ارس از بالاي كنار رود ارس تا اتصال و الحاق رودخانه كپنك‌چاي به پشت‌كوه مقري و از انجا خط حدود و سامان ولايات قراباغ و نخجوان و ايروان و نيز رسدي از سنوركنجه جمع و متصل گرديده بعد از آن حدود صحراي دارالقيز در محل تقاطع حدود ايالات قراباغ و نخچوان و ايروان كه اكنون موسوم است به اليزابت‌پل و از آنجا اتصال ميابد بصحراي حدود ايراوان و اليزابت‌پل تا مكان جنگل ايشيك ميدان و از آنجا بقريه شوره‌كل و بالاي سركوه‌ها طرف راست طرق و رودخانهاي حمزه‌چمن و از سر كوه‌هاي پنبك الي كوشه‌محال شوره‌كل و از كوشه شوره‌كل از بالاي كوه برف الاكوز گذشته از سرحد محال شوره‌كل برودخانه ادپه‌چاي ملحق و متصل شده معلوم و مشخص مي‌گردد. حدود خوانات طالش بعد از امضاي اين عهدنامه بواسطه مامورين دولتين ايران و روس معين و معلوم خواهد شد [حاشيه‌نويسي: اين حدود اراضي خوانات طالش تا اين زمان معين و معلوم نشده است] فصل سيم اعليحضرت شاهنشاه ممالك ايران بجهت ثبوت دوستي و وفاقيكه باعليحضرت امپراتور ممالك روسيه دارند ممالك و خوانات مفصله ذيل را كه مخصوص و متعلق بدولت روسيه ميدانند ولايات قراباغ و كنجه كه الان مسمي باليزابت‌پل ميباشند و ايالات خوانين‌نشين شكي و شيروان و قبه‌ و دربند و باكوبه و هر جا از ايالات طالش را كه الان در تحت تصرف دولت روسيه است و تمامي داغستان و گرجستان و محال شوره‌‌كل و اوچوق‌باش و كورند و مينكرليا و ابخاز و تمام اراضي عاسيه و انچه از اراضي و اهالي قفقازيه كه الي‌كنار درياي‌خزر متصل است تمام ملك روسيه ميباشد. فصل چهارم اعليحضرت امپراتور روسيه براي اظهاردوستي و اتحاد خود باعليحضرت شاهنشاه ايران و بجهت ثبوت اينمعني متعهد مي‌شود كه از پسران شاهنشاه هر كسي براي وليعهدي دولت ايران تعيين شود دولت روس همه قسم امداد و حمايت كنند و از او طرفداري نمايند فصل پنجم كشتيها تجارتي دولت روس كه در روي درياي خزر براي معاملات تردد مينمايند به دستور سابق ماذور(ماذون) خواهند بود كه بسواحل و بنادر جانب ايران عازم و نزديك شوند و زمان توفان و شكست كشتي از طرف ايران اعانت و ياري دوستانه نسبت بآنها بشود و كشتيهاي تجارتي جانب ايران هم به دستور سابق ماذون خواهند بود كه براي معاملات روانه سواحل روسيه شده بهمين نحو در هنگام توفان و شكست كشتي از جانب روسيه اعانت و ياري دوستانه درباره ايشان معمول گردد و در خصوص كشتيهاي عسكريه جنگي روسيه كه با علم در درياي خزر سابقاً حركت مي‌كردند باز هم به دستور سابق معمول گردد و احدي از دولت‌هاي ديگر سواي دولت روس در بحرخزر كشتي جنگي نداشته باشد. فصل ششم تمام اسراييكه در جنگ و غيره به دست طرفين اسير شده‌اند ميبايد الي وعده سه ماه هلالي بعد از امضا و مبادله اين عهدنامه از جانبين مرخص و ازاد گرديده كه بهرجا كه مي‌خواهند بروند. فصل هفتم سفرا و وزراي مختار كه از جانب دولتين مزبورتين بدربار يكديگر مامور مي‌شوند بطرز خوش از آنها پذيرايي شود و بر وفق لياقت و رتبه اموركليه مرجوعه ايشان محبت و مهرباني درباره انها معمول گردد. فصل هشتم تجار اهالي ممالك دولتين معاهدتين كه از دولت خود يا از سرحدداران جانبين تذكره و كاغذ راه در دست داشته باشند بدون مانع و تشويش به ممالك اين دو دولت آمد و شد نمايند و با آزادي بامور تجارت و معامله اشتغال ورزند. فصل نهم از امتعه و مال‌التجاره روسيه كه به ممالك ايران بياورند بيشتر از صدوپنج گمرك و باج گرفته نخواهد شد. فصل دهم تجار دولتين معاهدتين روس و ايران در ممالك يكديگر بآزادي تجارت نمايند و بهرنحو كه مي‌خواهند امتعه و اقشمه و مال‌التجاره خود را بفروش برسانند. فصل يازدهم بعد از امضاي اين عهدنامه وكلاي مختار دولتين بلاتاخير باطراف جانبين اعلام و اخبار و امر اكيد به خصوص بالمره ترك و قطع امور عداوت و دشمني بهرجا ارسال خواهند كرد تحرياً في معسكر روسيه دركنار رودخانه ليوه من محال گلستان متعلقه بولايت قراباغ بتاريخ بيست و نهم ماه شوال المكرم (بيست و دويم ماه ميزان) سنه يكهزار و دويست و بيست و هشت هجري مطابق دوازدهم ماه اكتبر سنه يكهزار و هشتصد و سيزده عيسوي.

منبع: بخش خطي كتابخانه مجلس

روزنامه‌نگار و پژوهشگر