رسانه‌هاي نوين از افشاگري تا پاسخگويي
زهرا نژادبهرام
با ايجاد نشانه مخصوص محل استفاده يا موقعيت جغرافيايي از ظرفيت توييتر يا X موج تازه‌اي از اثر‌گذاري اين رسانه‌ها بر شاكله‌هاي اجتماعي - سياسي و حتي اقتصادي برجاي گذاشت. شايد برجسته‌ترين آن استفاده از اينترنت سفيد (اينترنت بدون فيلتر) براي برخي از سياستمداران، روزنامه‌نگاران، فعالان اقتصادي و... باشد. اين مهم از دو جنبه قابل تامل است نخست آنكه اين نوع رسانه‌ها در بستري از شفافيت گام بر مي‌دارند كه فرصت‌هاي تازه‌اي را براي مخاطبان عام ايحاد مي‌كند تا در تصميم‌سازي و تصميم‌گيري ورود كنند. دوم آنكه اين نوع رسانه‌ها قابليتي را از خود بروز دادند كه فضاي ارتباطي با آنها را به بستري براي پاسخگويي مبدل سازند؛ امري كه در دنياي واقعي كمتر به چشم مي‌آيد. بازيگري توييتر يا همان ايكس تصويري تازه از عملكرد اين نوع رسانه را آشكار ساخت كه پيش از آن كمتر به آن توجه مي‌شد و آن ايجاد فرصت مطالبه‌گري است. رسانه‌هاي نوين به ويژه توييتر يا ايكس به دليل مخاطب محوري، ابزاري موثر در سياست شده‌اند. آنها كاركردي از خود بروز داده‌اند كه پيش از آن به عنوان آرزويي براي مردمان كشورهاي جهان به حساب مي‌آمد. لذا از آنجا كه عدم پاسخگويي و عدم شفافيت از ويژگي‌هاي كشورهايي چون ما است اين رسانه‌ها راه ديگري را گشوده‌اند. در داستان اخير، مجموعه دارندگان اينترنت سفيد وادار به پاسخگويي و شفاف‌سازي شدند؛ حتي كساني كه هيچگاه حاضر به تبيين رويكردهاي خود نبودند در اين فضا مجبور به پاسخ شدند. اين اتفاق كم‌نظير بستري براي دوباره‌انديشي به رويكردها و جايگاه اين نوع رسانه‌ها است. اين مهم دو اثر جدي بر روابط اجتماعي - سياسي كشورها بر جاي مي‌گذارد؛ نخست آنكه پاسخگو بودن را نهادينه مي‌سازد و دوم آنكه پرده‌پوشي از برخي اقدامات را كنار مي‌زند. اين يادداشت درصدد چرايي و علل برخورداري از اينترنت سفيد نيست. حتي درصدد پاسخگو كردن بهره‌وران نيز نيست، بلكه بيش از هر چيز به كاركرد نهادي و فردي اين رسانه توجه دارد كه چگونه يك رسانه فيلتر شده كه دسترسي به آن نيز به آساني صورت نمي‌گيرد، قادر است موجي از پرسش و پاسخ را براي مردم و كاربران آن ايجاد كند.
امروز مساله اينترنت سفيد و برخورداري از آن بيشتر شبيه كار خطايي است كه كاربران آن با نوعي احساس شرم نسبت به آن روبه‌رو مي‌شوند. چرا كه برخورداران از اين ظرفيت اكنون در پيشگاه جامعه‌اي قرار گرفته‌اند كه بيش از 80 درصد (1) آنها بر اساس نظرسنجي ايسپا از فيلترشكن استفاده مي‌كنند. جامعه‌اي كه يكي از مطالبات اصلي‌اش رفع فيلترينگ و جمع شدن بساط فيلترشكن فروش‌ها و مافياي اقتصادي مرتبط به آن است. بر اساس نظرسنجي‌ها در سال 1402 نزديك به 80 درصد (2) مردم عضو يك شبكه اجتماعي در ايران هستند؛ اين تعداد در سال 1403 بر اساس نظرسنجي ايسپا به بيش از 82 درصد رسيده و اين امر مؤيد جايگاه ويژه اين نوع رسانه‌ها در ميان مردم است. جست‌وجوي اخبار، بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي اقتصادي اين رسانه‌ها در كنار ارتباطات خانوادگي و دوستانه از مهم‌ترين ظرفيت‌هايي است كه مخاطبان آنها در اختياز دارند. ميزان علاقه مردم به اين نوع رسانه به نوعي فراگير شده كه ميان زنان و مردان تفاوت چنداني از نظر آمارها مشاهده نمي‌شود. اين مهم در ميان افراد در سنين مختلف نيز با توجه به ارتباطات كاري و آموزشي كه از طريق اين نوع رسانه‌ها به وجود آمده به نوعي فراگيري بيشتري را دارا شده است. آن گونه كه گفته مي‌شود بيش از 85 درصد نوجوانان 12-18 سال عضو يكي از اين شبكه‌ها هستند. (3) از اين رو در جامعه ديجيتالي امروز، به‌رغم همه موانع فني و اجتماعي عضويت در شبكه‌هاي اجتماعي امري متداول و عادي شده است، نمي‌توان به سادگي از عدم پاسخگويي فاصله گرفت. كاركرد اين نوع شبكه‌ها تصويري متفاوت از ارتباطات اجتماعي را به نمايش گذاشته كه بهره‌وران، كاربران و تصميم‌گيرندگان را وادار به داشتن نگاهي ديگر به اين نوع رسانه كرده است. آنان با اين حقيقت روبه‌رو هستند كه رسانه‌هاي اجتماعي بخش بزرگي از زندگي مردم را تشكيل مي‌دهد و آنها با استفاده از اين ظرفيت در جهت دريافت پاسخ و پرسشگري هستند. امري كه شايد پيش‌تر خيلي مورد توجه نبود. مردم اكنون با شفافيت خواستار پاسخگويي هستند حتي اگر به مذاق برخي خوش نيايد اما در معرض آن قرار گرفته‌اند و بايد پاسخ بدهند. شبكه ايكس كه به شبكه نخبگاني مشهور شده در اين حوزه پيشگام شد، آن گونه كه نوعي خواست عمومي از تلگرام نيز براي گشودن نشانه موقعيت جغرافيايي استفاده‌كنندگان از آن شكل گرفته است. اين مطالبه مؤيد دو حقيقت است نخست پاسخگو كردن تصميم‌گيرندگان و بهره‌وران و دوم مطالبه‌گري از نوع بدون خشونت آنكه در افكار عمومي شكل گرفته است. بي‌توجهي به اين دو خواست عملا تصميم‌سازان و تصميم‌گيران را با دوگانه سكوت و پافشاري بر رفتارهاي گذشته خود سوق مي‌دهد كه يقينا دراين عصر كه ديجيتالي زندگي كردن هويت جهان امروز است چندان پايدار نخواهد بود. از اين رو لازم است براي بهره‌گيري سازنده از ظرفيت رسانه‌هاي نوين، تقويت شفافيت نهادي از طريق انتشار منظم اطلاعات تصميم‌گيري و ايجاد ساز و كارهاي رسمي پاسخگويي فراهم شود. در عين حال مساله رفع فيلترينگ به عنوان خواست عمومي و قول ريس جمهور پزشكيان به مردم عملياتي شود تا كاهش نابرابري‌هاي دسترسي به بستري ديگر براي نگراني عمومي مبدل نشود و مردم بتوانند به طور عادلانه در فضاي ديجيتال حضور يابند؛ در عين حال ضروري است با توسعه و تعميم آموزش سواد رسانه‌اي جهت بهره‌گيري بهتر از اين نوع رسانه‌ها در راستاي پرسشگري و تشخيص اطلاعات صحيح در ميان مردم در دستور كار قرار بگيرد كه اجراي همزمان اين سه اقدام مي‌تواند فضاي مطالبه‌گري مسالمت‌آميز و پاسخگوي را نهادينه و اعتماد عمومي را تقويت کند.
پاورقي
1- https: //ecoiran.com
2- https: //ircud.ir/fa/service/2503
3-https: //fararu.com/fa/news/919670