به بهانه نمايش«چنارستان» ساخته هادي آفريده در جشنواره فيلم مستند ايران
چنارها و آدم‌ها
پيمان پايداري / «پيترو دلاواله» جهانگرد مشهور ايتاليايي وقتي در ابتداي قرن يازدهم به تهران سفر كرد، اين شهر را پوشيده از چنارهاي كهنسال ديد و « شهر چنارها » ناميد. اما شايد در روزگار ما نماد امروزي شهر چنارها را خيابان وليعصر تهران بايد بدانيم. اين خيابان نه تنها طولاني‌ترين چنارستان جهان است، بلكه مسير حدود 18 كيلومتري خيابان وليعصر تهران به عنوان طولاني‌ترين خيابان خاورميانه در دنيا مشهور است. شهروند شدن در تهران يا به اصطلاح تهراني شدن هم، به گفته بعضي از قديمي‌هاي تهران با تجربه قدم زدن در خيابان وليعصر تهران كامل مي‌شود! خياباني كه آدم‌ها در كنار چنارهاي تاريخي اين شهر خاطره ساختند و خاطره‌ساز شدند.
«هادي آفريده» فيلمساز جوان و كوشاي سينماي مستند، پس از مستندهاي موفق «نقل گردآفريد»، «خاطره ني‌آوران» و «صورت‌خواني» اخيرا مستندي به نام «چنارستان» با موضوع خيابان وليعصر تهران، تهيه و كارگرداني كرده است كه در بخش مستندهاي بلند هشتمين جشنواره فيلم مستند ايران- سينما حقيقت انتخاب شده است. مستند «چنارستان» اثري
70 دقيقه‌يي است كه در قطع سينمايي به واكاوي خاطرات بيش از صدسال تهران مدرن مي‌پردازد.
مستند براي پيشبرد اهداف و موضوع پژوهش از يك راوي بهره گرفته است، راوي كه گفته مي‌شود خود نيز آشنا به مسائل شهر و معماري است. اما نكته اين است كه موضوع اصلي فيلم درباره شهرسازي و معماري نيست! فيلم خرده خاطرات مهم و حتي فراموش شده تاريخي تهراني‌ها را در هم پيوند مي‌دهد و مي‌تواند طيف گوناگون تماشاگر را جذب خود كند. نقطه آغازين اين مستند از ميدان راه آهن كه جنوبي‌ترين نقطه در خيابان وليعصر است شروع مي‌شود و به بهانه قدم زدن در اين مسير سبز مخاطب را با خاطرات مهم جمعي و شفاهي تهران آشنا مي‌سازد و تا ميدان تجريش در شمال تهران همراه مي‌كند. «محمد تهامي‌نژاد» پژوهشگر و منتقد برجسته سينماي مستند ايران معتقد است: (مستند «چنارستان» لايه‌هاي بسيار متعددي دارد و اين لايه‌ها درون هم مي‌تنند و موضوع اصلي فيلم را به شكل موازي جلو مي‌برند، ولي فيلم دو خط داستاني اصلي دارد؛ يكي خط سراسري مكاني است كه از ميدان راه آهن شروع مي‌شود و قصه فيلم را تا ميدان تجريش كه نقطه پاياني فيلم است جلو مي‌برد كه اين خط جغرافيايي و كالبد خود خيابان وليعصر با تمركز بر درختان چنار است و دومين خط مهم فيلم بافت تاريخي خيابان وليعصر است و به بناها و مخصوصا آثار به جا مانده عصر قاجار اشاره دارد.)
در بخش روايت فيلم مهم‌ترين مشكل نقش راوي فيلم است، هرچند سوژه قرار دادن بانويي معمار ايده‌يي مناسب براي اين فيلم به نظر مي‌رسد اما احساس مي‌شود نقش و حضور او در قسمت‌هايي از فيلم به درستي جا نيفتاده است و در اين حجم انبوه لوكيشن و تعدد كاراكترها، كارگردان در لحظاتي كنترل راوي را در فيلم ندارد، هر چند حضور فيزيكي او بر مبنا و اهداف نظري و اجرايي اثر ضربه نزده است و البته استفاده از صداي تعليم ديده براي بيان گفتار فيلم انتخابي مناسب است كه در فيلم ديده مي‌شود. «چنارستان» با گردآوري حدود 100 سال تصاوير متنوع آرشيوي و دعوت از افراد مختلف در جاي جاي خيابان وليعصر تاريخچه رويدادها، مكان‌ها و حتي معرفي افراد برجسته تاريخ معاصر از امير بهادر تا محمد مصدق و ديگران تا به امروز را در بر مي‌گيرد. استفاده تصاوير هوايي زنده كه با هليكوپتر از فراز چنارهاي كهنسال خيابان وليعصر فيلمبرداري شده، به‌جاي نقشه‌هاي گرافيكي متداول، كه فرم و روشي تكراري است از ديگر نكات جالب اين مستند است. ريتم موزون، تدوين هوشمندانه و در عين حال ساده منتهي به جريان سالم فيلم از ابتدا تا انتها شده است و مخاطب به راحتي منظور فيلمساز را درك مي‌كند. مستند آمار دقيقي در ابعاد گوناگون ارايه مي‌كند اما از بيان مبالغه‌آميز اعداد (شيوه رايج مستندهاي امروزي) به درستي پرهيز شده است.
با توجه به ويژ‌گي‌ها و نكاتي كه درباره اين اثر گفته شد، مي‌توان اين فيلم مستند را يك اثر ملي ناميد. اما دقيقا چرا اين فيلم مي‌تواند يك اثر ملي باشد؟ شايد چون كمتر فيلم مستندي با رويكرد گردآوري تاريخ شفاهي و توجه به حفظ داشته‌هاي فرهنگي و نگاه ثبتي در شهر ساخته مي‌شود. فيلم روش و بياني متفاوت براي گرايش مردم به سينماي مستند دارد و چون تاكيد دارد پيامش را به عموم مخاطب برساند نمي‌خواهد فقط طيف اندك تماشاگر را داشته باشد، مشخص است كارگردان نگران مسائل پيرامونش است و مي‌خواهد به بهانه نابودي چنارهاي تاريخي تهران كم توجهي به مسائل فرهنگي اشاره كند و هدفي فراتر از خشك شدن درختان چنار را دنبال مي‌كند. بي‌توجهي به داشته‌هاي فرهنگي، حفظ اصالت شهر و شهرسازي، رشد بي‌رحمانه آجر و سيمان و آهن و در يك كلام آزردگي روح شهر و شهر‌نشيني از پيام‌هاي فيلم است. از اين رو مي‌توان مدعي بود اين اثر در جهت حفظ منافع ملي شهر و شهروندان سند‌سازي مي‌كند و لازم است اين جريان مستندسازي نادر بيشتر
مورد توجه و حمايت قرار گيرد.