كدام كشورها چه گام‌هاي اتمي برداشته‌اند؟
نگاهي به جهان هسته‌اي
در سال 2015
سارا معصومي / جهان در مسير خلع سلاح است يا هسته‌اي شدن كشورهاي بيشتر؟ كشورهاي موسوم به قدرت‌هاي هسته‌اي چه برنامه‌اي براي تسليحات در اختيار خود دارند؟ آيا كشورهايي كه روزي سوداي هسته‌اي شدن را در سر داشتند براي هميشه عطاي اين تكنولوژي را به لقاي آن بخشيده‌اند؟ چه سرنوشتي در انتظار جهاني است كه هندوستان، پاكستان و اسراييل در آن نه حاضر به پذيرش قوانين پادمان هستند و نه معاهده منع تكثير تسليحات هسته‌اي را امضا مي‌كنند؟ شوراي كنترل تسليحات در تازه‌ترين مطلب خود از توان هسته‌اي كشورها تا سال 2015 گفته است. از آنچه در چنته دارند و از ليست كشورهايي كه پرونده‌هاي هسته‌اي را در تاريخ آژانس بين‌المللي انرژي هسته‌اي به نام خود سند زده‌اند. متن اين گزارش به شرح زير است:
در طلوع قرن هسته‌اي، ايالات متحده امريكا اميدوار بود كه تنها دارنده تازه‌ترين نوع از تسليحات در جهان باشد اما اسرار و تكنولوژي ساخت تسليحات هسته‌اي به سرعت گسترش يافت. چهار سال پس از آنكه امريكا نخستين آزمايش هسته‌اي خود را در جولاي 1945 انجام داد و بمب‌هاي هسته‌اي خود را در آگوست همان سال بر فراز هيروشيما و ناكازاكي انداخت، اتحاد جماهير شوروي سابق نخستين آزمايش هسته‌اي خود را انجام داد. پس از امريكا و روسيه، انگليس (1952) فرانسه (1960) و چين (1964) آزمايش‌هاي هسته‌اي خود را انجام دادند. ايالات متحده و ديگر كشورهاي همفكر با آن در آن زمان براي ممانعت از گسترش بيشتر تسليحات هسته‌اي در سال 1968 اقدام به مذاكره براي تدوين معاهده منع تكثير تسليحات اتمي كردند. در سال 1996 هم معاهده ممنوعيت جامع آزمايش اتمي به تصويب رسيد.
از زمان تصويب معاهده منع تكثير تسليحات اتمي موسوم به انپيتي، چندكشور برنامه‌هاي هسته‌اي خود را به حاشيه رانده‌اند اما تعدادي هم به انپيتي بي‌توجهي كرده‌اند. هندوستان، اسراييل و پاكستان هرگز انپيتي و ديگر معاهده‌هاي مربوط به مواد هسته‌اي را امضا نكردند. عراق هم در زمان صدام حسين پيش از جنگ خليج فارس در 1991 اقدام به راه‌اندازي برنامه هسته‌اي مخفي كرده بود. كره شمالي هم در ژانويه سال 2003 ميلادي اعلام كرد كه از انپيتي خارج مي‌شود و از آن زمان تاكنون چند آزمايش هسته‌اي هم انجام داده است. با اين همه هنوز هم موفقيت‌هاي ايده عدم تكثير تسليحات هسته‌اي از تمام شكست‌ها بيشتر است و برخلاف پيش‌بيني‌هاي چند دهه پيش است دال بر اينكه جهان به روزي خانه كشورهاي بي‌شماري مي‌شود كه به تسليحات هسته‌اي مجهز شده‌اند.
زماني كه انپيتي به نتيجه رسيده و امضاها آغاز شد، ذخيره هسته‌اي ايالات متحده و اتحاد جماهير شوروي سابق به هزاران تن مي‌رسيد. در اوايل دهه 1970، امريكا و مقام‌هاي وقت اتحاد جماهير شوروي سابق در خصوص چندين توافقنامه دوجانبه كنترل تسليحات و همچنين راهكارهايي كه اين تسليحات را محدود كند با هم رايزني‌هايي داشتند. بعدها اين دو كشور تعداد تسليحات هسته‌اي خود را كاهش هم دادند. با وجود پيشرفت‌هايي كه در خصوص كاهش تعداد تسليحات صورت گرفت اما امريكا و روسيه بيش از 1500 كلاهك هسته‌اي و صدها موشك و بمب هسته‌اي در اختيار دارند كه بسيار بيش از ادعاي آنها براي بازدارندگي از يك حمله هسته‌اي است. علاوه بر اين هر دو اين كشورها اقدام به مدرن‌سازي تسليحات هسته‌اي و شيوه استفاده از آنها هم كرده‌اند. اگر اين تسليحات حتي در ابعاد محدود هم استفاده شود نتيجه يك فاجعه هسته‌اي خواهد بود.
امروز، ساير كشورهاي هسته‌اي مانند چين، پاكستان و هندوستان هم به دنبال موشك‌هاي بالستيك جديد، موشك‌هاي كروز و سيستم‌هاي پرتاب‌كننده مستقر در دريا هستند. علاوه بر اين، پاكستان، به شكل خطرناكي آستانه تسليحات هسته‌اي خود را با استفاده از توانايي‌هاي فني پيشرفته براي مقابله با تسليحات غيرهسته‌اي هند پايين آورده است، كره شمالي برخلاف ادعاهاي اوليه خود براي هسته‌اي‌زدايي از تسليحات خود همچنان به دنبال تسليحات هسته‌اي است. اين تسليحات هرچند در مقايسه با تسليحات در اختيار ديگر كشورهاي دارنده سلاح هسته‌اي ناچيز هستند اما خطرناك بوده و مي‌توانند منجر به بي‌ثباتي بيشتر شوند.
كشورهاي هسته‌اي
كشورهاي دارنده سلاح هسته‌اي كه در انپيتي به عنوان كشورهاي برخوردار از اين تسليحات شناخته مي‌شوند، عبارتند از چين، فرانسه، روسيه، انگليس و امريكا. هرچند كه معاهده تسليحات هسته‌اي، اين كشورها را به رسميت شناخته اما تاكيد كرده است كه اين كشورها نبايد به ساخت يا بقاي اين تسليحات فكر كنند. در بند ششم انپيتي آمده است كه هر كدام از اين كشورها بايد مذاكرات را در فضاي خوب و سازنده براي متوقف كردن رقابت بر سر تسليحات هسته‌اي هرچه سريع‌تر آغاز كرده و به هدف خلع سلاح هسته‌اي بينديشند. در سال 2000 كشورهاي دارنده سلاح هسته‌اي اعلام كردند كه حاضرند اقدام‌هاي شفاف و بدون ابهامي را براي از بين بردن تمام تسليحات هسته‌اي خود به كار گيرند. اما در حال حاضر اين پنج كشور همچنان به مدرن‌سازي و حجيم‌سازي انبارهاي هسته‌اي خود ادامه مي‌دهند. از آنجا كه بيشتر كشورها اطلاعات درخصوص مواد هسته‌اي خود را مخفي نگاه مي‌دارند، بسياري از ارقامي كه در اين گزارش هم به آن اشاره شده است رقم‌هاي تقريبي حدودا نزديك به دارايي‌هاي هسته‌اي هركشور است كه هم كلاهك‌هاي استراتژيك را شامل مي‌شود و هم تجهيزات كوچك‌تر كه از آنها به عنوان تسليحات جنگي نام برده مي‌شود. روسيه و ايالات متحده هم هزاران مورد كلاهك هسته‌اي مستهلك شده در اختيار دارند كه به دليل تصميم آنها براي از ميان برداشتن‌شان در اين آمار قيد نشده است:
چين: حدود 260 مورد كلاهك هسته‌اي
فرانسه: 300 كلاهك هسته‌اي
روسيه: بر اساس ارقام ماه مارس سال 2015، روسيه 1585 كلاهك استراتژيك و بمب‌هايي از همين قسم دارد. فدراسيون دانشمندان امريكا اخيرا تخمين زده است كه روسيه هزاران كلاهك استراتژيك غيرمستقر و حدود 2000 كلاهك جنگي هسته‌اي در اختيار دارد. حدود 3200 مورد هم در انتظار نابودي هستند.
انگلستان: اين كشور حدود 120 كلاهك استراتژيك دارد كه قريب به 40 مورد آنها قابل استقرار در دريا هستند. اين كشور در كل 225 مورد ذخيره سلاح هسته‌اي دارد.
امريكا: بر اساس برآورد منتشر‌شده در بيانيه استارت در مارس 2015، امريكا تعداد 1597 كلاهك هسته‌اي استراتژيك و همچنين بمب‌هاي استراتژيك دارد. براساس برآورد فدراسيون دانشمندان امريكا، تعداد تسليحات استراتژيك غيرنصب شده امريكا 2800 كلاهك است و تعداد موارد هسته‌اي جنگي اين كشور هم 500 مورد كلاهك هسته‌اي اعلام شده است. به گزارش وزارت امور خارجه امريكا، اين كشور 4717 كلاهك هسته‌اي فعال تا سپتامبر 2014 داشته است. علاوه بر اين ارقام، تعداد قابل توجهي از تسليحات هسته‌اي اين كشور هم به دليل استهلاك در صف نابودي قرار دارند.
هسته‌اي‌هاي غيررسمي
سه كشور هندوستان، اسراييل و پاكستان هيچگاه انپيتي را امضا نكردند و به نظر مي‌رسد كه تسليحات هسته‌اي هم در اختيار دارند. هندوستان با اين ادعا كه برنامه هسته‌اي اين كشور صرفا صلح‌آميز است نخستين آزمايش هسته‌اي را در 1974 انجام داد. اقدامي كه به تحريك پاكستان منتهي شده و به تبع آن اسلام‌آباد هم نتيجه‌گيري از برنامه هسته‌اي مخفي خود را سرعت بخشيد. هندوستان و پاكستان هر دو در ماه مه1998 براي خط و نشان كشيدن هسته‌اي براي يكديگر توانايي‌هاي هسته‌اي خود را به نمايش گذاشتند. اسراييل تاكنون آزمايش هسته‌اي علني انجام نداده اما برخورداري از تسليحات هسته‌اي را نه تاييد و نه تكذيب كرده است. با اين همه نظر غالب در سطح بين‌المللي اين است كه اسراييل تسليحات هسته‌اي در اختيار دارد اما منبع مشخصي در خصوص تعداد اين تسليحات وجود ندارد. تخمين‌هايي كه در زير ارايه شده است بر اساس ميزان مواد فسيلي- پلوتونيوم و اورانيوم غني شده تا درصد بالا - است. مواد فسيلي اصلي‌ترين عامل براي ساخت تسليحات هسته‌اي به شما مي‌روند اما گفته مي‌شود كه هندوستان و اسراييل براي توليد سلاح هسته‌اي از پلوتونيوم استفاده كرده‌اند و اين در حالي است كه پاكستان با غني‌سازي بالاي اورانيوم به بمب دست‌يافته است.
هندوستان: تعدادي ميان 90 تا 110 كلاهك هسته‌اي.
اسراييل: رقم تخميني براي كلاهك‌هاي هسته‌اي ان80 مورد با مواد فسيلي حدود 200 تن است.
پاكستان: برخورداري از رقمي مابين 100 تا 120 كلاهك هسته‌اي.
كشورهاي داراي پرونده هسته‌اي
پس از كشورهاي دارنده رسمي تسليحات هسته‌اي و كشورهايي كه گفته مي‌شود تسليحات هسته‌اي در اختيار دارند، نگراني آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در خصوص كشورهايي است كه به فناوري انرژي هسته‌اي دست پيدا كرده‌اند. ايران، كره شمالي و سوريه در زمره كشورهايي هستند كه در چند دهه گذشته با پرونده‌هاي هسته‌اي درگيرو‌دار بوده‌اند. ايران برنامه غني‌سازي اورانيوم را به شكل مستقل دنبال كرده و توانايي توليد مواد فسيلي لازم براي رسيدن به بمب اتم در بازه زماني يك ساله را دارد اما مقام‌هاي كشورمان همواره با اذعان به پيشرفت‌هاي موجود در زمينه هسته‌اي تاكيد داشته‌اند كه تمام برنامه هسته‌اي ايران همواره صلح آميز بوده و خواهد ماند. در اين خصوص فتواي مقام معظم رهبري در خصوص حرام بودن توليد، ذخيره و استفاده از سلاح هسته‌اي هم وجود دارد. برخلاف ايران، پرونده كره شمالي بسيار سنگين است. اين كشور مواد كافي براي توليد تعداد محدودي از تسليحات اتمي را در اختيار دارد و بيش از 10 سال پيش هم خروج از انپيتي را اعلام كرده و چند آزمايش هسته‌اي هم انجام داده است. در حال حاضر هيچ منبعي به طور قطع نمي‌داند كه كره شمالي علاوه بر آزمايش‌هايي كه انجام داده است چه ميزان مواد ديگر براي توليد بمب در اختيار دارد. در سپتامبر سال 2005، پيونگ يانگ وعده داده بود كه تمام تسليحات اتمي خود را از ميان برده و برنامه هسته‌اي را براي هميشه كنار بگذارد، وعده‌اي كه هرگز محقق نشد.
ايران: هيچ منبعي در خصوص ذخيره مواد فسيلي مورد نياز براي توليد بمب يا وجود بمب اتمي در اين كشور اطلاعات خاص يا مدرك مستدلي در اختيار ندارد. با اين همه، آژانس بين‌المللي انرژي اتمي ادعا مي‌كند كه ايران در سال 2003 ميلادي برنامه‌هاي مخفي هسته‌اي براي توليد مواد فسيلي مكفي را داشته است. پس از يك دهه اتهام زني و عدم ارايه مدرك دقيق در اين خصوص سرانجام ايران و 1+5 در ماه جولاي سال 2015 به توافقنامه‌اي 10 ساله براي نظارت آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بر برنامه ايران دست يافتند.
كره شمالي: در سال 2015 تخمين ارايه شده اين است كه اين كشور 6 تا 8 مورد كلاهك هسته‌اي پلوتونيومي در اختيار دارد. در آگوست 2013، كره شمالي رآكتور آب سنگين 5 مگاواتي كه براي توليد پلوتونيوم مورد نياز ساخت بمب از آن استفاده مي‌كرد را دوباره راه‌اندازي كرد. البته گزارشي در خصوص استفاده دايم از اين رآكتور از آن زمان به گوش نرسيده است. كره شمالي در سال 2010 يك تاسيسات سانتريفيوژ را رونمايي كرد اما هنوز مشخص نيست كه آيا از اين تاسيسات براي توليد اورانيوم مورد نياز ساخت بمب اتم استفاده شده است يا خير؟ كارشناسان تخمين مي‌زنند كره شمالي مواد لازم براي توليد 4 تا 8 كلاهك اورانيومي در سال 2015 را داشته باشد.
سوريه: اسراييل در سپتامبر 2007 به تاسيسات هسته‌اي در سوريه حمله كرد كه به ادعاي امريكايي‌ها تاسيسات در حال ساختي براي رآكتور تحقيقاتي شبيه يونگ بيون كره شمالي بود. مقام‌هاي اطلاعاتي هشت ماه پيش از اين حمله هوايي يعني در آوريل سال2008 به برخي از اعضاي كنگره در خصوص اين حمله اطلاع‌رساني كرده بودند. در آن زمان گفته مي‌شود كه بر اساس مدارك موجود اين سايت در حقيقت يك رآكتور هسته‌اي اعلام نشده است. با توجه به اينكه ميزان همكاري‌هاي كره شمالي و سوريه نامشخص است گفته مي‌شود كه پروسه ساخت اين تاسيسات در سال 1997 آغاز شده است. تحقيقات بعدي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي با توجه به ادعاهاي امريكا ردهايي از اورانيوم ساخته شده اعلام نشده هم در محل تاسيسات ويران شده و هم در رآكتور تحقيقاتي اعلام شده سوريه پيدا كرد. همكاري‌هاي سوريه و آژانس بين‌المللي انرژِي اتمي در پروسه تحقيقات پس از ويراني آن تاسيسات به نتيجه‌اي نرسيد و آژانس هم اعلام كرد كه از توضيحات سوريه در اين خصوص قانع نشده است.
كشورهايي كه روزگاري برنامه هسته‌اي تسليحاتي داشتند
بلاروس، قزاقستان و اوكراين با فروپاشي اتحاد‌جماهير شوروي سابق به نوعي تسليحات هسته‌اي را به ارث بردند اما در نهايت اين تسليحات را به روسيه داده و به جمع كشورهاي عدم دارنده سلاح هسته‌اي و عضو انپيتي پيوستند. آفريقاي جنوبي مخفيانه كلاهك‌هاي هسته‌اي را هم ساخت و هم نابود كرد و در نهايت هم در 1991 به انپيتي پيوست. عراق هم برنامه فعال تسليحاتي هسته‌اي پيش از 1991 داشت اما در نهايت وادار به تن دادن به نظارت آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و رها كردن آن برنامه شد. حمله امريكا به عراق در سال 2003 ميلادي و دستگيري صدام حسين عملا به تلاش‌هاي رژيم بعث در حوزه هسته‌اي پايان داد. ليبي نيز در نهايت به شكل داوطلبانه در دسامبر 2003 ميلادي تسليحات اتمي خود را تحويل داد. آرژانتين، برزيل، كره جنوبي و تايوان هم برنامه‌هاي تسليحاتي هسته‌اي خود را متوقف كردند.