سقوط جنگنده روسي، كنشي در ساختار نظامي و تحريم، واكنشي در ساختار اقتصادي
علي سليماني٭/ تركيه جنگنده روسي را به بهانه نقض حريم هوايي خود ساقط مي‌كند. انتظار بر اين است كه روسيه واكنشي نظامي به اين اقدام تركيه دهد اما روسيه كه خود نيز به خوبي مي‌داند تركيه اين عمل را با حمايت رقيب قدرتمند روسيه، ايالات متحده امريكا انجام داده به جاي واكنش نظامي پاسخ تركيه را با تحريم اقتصادي داده است. اين كنش نظامي و واكنش اقتصادي به منزله چيست؟ و چگونه است كه قدرت دوم نظامي در جهان كه قطعا مي‌تواند تركيه را در چند ساعت از نفس بيندازد واكنش خود را در جبهه‌اي ديگر مي‌دهد؟ تركيه را به جز در زمان زمامداري امپراتوري عثماني هيچ‌گاه توان رويارويي و مقابله با روسيه يا شوروي سابق نبوده است. تركيه حتي در زمان جنگ سرد نيز براي پاسداشت و حفظ امنيت خود متكي به قدرت ناتو و ايالات متحده امريكا بود. امروز نيز وضعيت تركيه در رويارويي با روسيه تفاوت چنداني نكرده است. جنگنده روسي اگر سرنگون مي‌شود حمايت و دستور ايالات متحده را پشت سر خود به يدك مي‌كشد، مگر نه كشوري كه امروز از حفظ امنيت خود در بخش‌هاي كردنشين و مرزهاي سوريه ناتوان است، هرگز نخواهد توانست چنين جراتي را به خود دهد. به يقين اگر نگاهي كوچك به تجهيزات و توان نظامي روسيه داشته باشيم به راحتي درمي‌يابيم كه تركيه بيشتر نقش عامل اوامر را اجرا كرده است. اما روسيه نيز نه اينكه قدرت و توان واكنش نظامي را در خود نبيند بلكه مي‌داند اگر بخواهد واكنشي نظامي به اين اقدام دهد با ناتو و ايالات متحده روبه‌رو خواهد شد. از اين منظر است كه روسيه همان‌طور كه به گزارش رويترز ديميتري پسكوف، سخنگوي كرملين گفته است: اين بحران پوتين را بر آن داشت تا وزيران خود را براي تدابير اقتصادي انتقام‌جويانه بر ضد تركيه همانند «آماده‌باش» ارتش‌ها در زمان بحران، آماده كند. رييس‌جمهور آماده است در سطحي كه متناسب با اين مساله است، با آن برخورد كند. اين يك شرايط بي‌سابقه براي روسيه است و براي همين طبيعي است كه واكنش نيز در سطح اين تهديد خواهد بود. حال بايد ديد كه چرا قدرتمندترين مرد جهان وزرايش را براي مقابله‌اي اقتصادي در پاسخ به تهديدي نظامي جمع كرده است؟
دليل اين واكنش روسيه را نظريه‌پردازان ليبرال سياست بين‌الملل مي‌دهند. به اين منزله كه چارچوب قدرت در نظام بين‌الملل در ساختاري نظامي خلاصه نمي‌شود. پيش از اين به خصوص در زمان جنگ سرد عامل قدرت در سياست بين‌الملل قدرت نظامي دولت‌ها بود. هرچه تعداد نيرو‌هاي نظامي و ادوات و تجهيزات نظامي دولت‌ها بيشتر و پيشرفته‌تر بود توان آن كشور در هرم قدرت بين‌المللي بالاتر مي‌رفت. اتحادها و ائتلاف‌هاي بين‌المللي نيز بر همين ساختار قدرت شكل گرفته و دولت‌ها براي حفظ امنيت خود به اتحادها و ائتلاف‌هاي نظامي و سياسي وابسته بودند. پيمان‌هاي ناتو و ورشو ناظر به اهميت توان نظامي دولت‌ها و ائتلاف‌هاي نظامي در زمينه حفظ امنيت دولت‌ها بودند. ساختار قدرت نظامي اهميت شكل اتحادها را نيز تعيين مي‌كرد. دولت‌ها مي‌دانستند كه اگر بخواهند امنيت و تماميت ارضي خود را حفظ كنند بايد در يكي از چنين ائتلاف‌هايي شركت كنند.
اما در اواخر جنگ سرد و به خصوص در چند سال اخير دولت‌ها با توجه به هزينه بالاي جنگ‌ها و اقدامات نظامي به سمت اقدامات و حملات اقتصادي رفته‌اند. در اين ميان روسيه نيز واكنش حمله نظامي تركيه را در ساختار اقتصادي آن مي‌دهد و خود را وارد بازي و دام نظامي تركيه و ناتو نخواهد كرد. اهميت واكنش اقتصادي نيز در جايي نمايان مي‌شود كه تركيه در حال گسترش قدرت اقتصادي خود در پهنه اروپا و آماده كردن امكانات ورود به اتحاديه اروپاست و روسيه نيز پس از فروپاشي اتحاديه جماهير و زيان‌هاي اقتصادي هنگفتي كه بابت آن پرداخت در چند سال اخير در حال بازسازي اقتصادي خود بود. به همين دليل بعيد است كه روسيه دست به اقدام نظامي متقابل بزند.
با تمام اين احوال روسيه پس از اين تهديد نظامي سيستم پدافند موشكي اس-400 را در سوريه مستقر و احتمالا در آينده سيستم اس- 300 را در خاك سوريه تقويت خواهد كرد. حملات خود عليه داعش و ارتش آزاد سوريه را بيشتر و پررنگ‌تر مي‌كند. پيمان‌هاي نظامي و اقتصادي بيشتري با دشمنان ناتو در منطقه خاورميانه خواهد بست. به ايران و عراق نزديك‌تر خواهد شد. روابط روسيه با تركيه و ناتو پس از اين حمله امنيتي شده و اين سقوط، محيط خاورميانه را نيز امنيتي خواهد كرد. گرچه برخي چون جاشوا دبليو والكر، نويسنده رويترز اين سقوط را آغازگر جنگ جهاني سوم دانسته‌اند اما روسيه مبادرت به اقدام زودهنگام نظامي نكرده است. تمام اين رويدادها نشانگر اهميت بسيار قدرت نظامي دولت‌هاست چرا كه بدون قدرت نظامي امنيت آنها به مخاطره خواهد افتاد. با اين حال گرچه در آينده بايد منتظر پاسخ نظامي روسيه در ابعاد مديريت‌شده بود، اما بايد در نظر داشت كه جهان بين‌الملل امروز از درگيري‌هاي نظامي تا حد امكان پرهيز خواهد كرد و حملات و جنگ‌ها را به حوزه‌هاي اقتصادي و سياسي خواهد كشاند. روسيه قدرتمند نيز از اين قاعده مستثني نيست.
٭كارشناس ارشد روابط بين‌الملل