عليرضا آيتي در گفت‌وگو با «اعتماد»:
امريكايي‌ها براي مانور عربستان عليه ايران سقف مي‌گذارند
محمد ابراهيم ترقي‌نژاد /جان كري، وزير امور خارجه امريكا روز گذشته در نشست وزراي امور خارجه شوراي همكاري خليج فارس حاضر شد و به رايزني با آنها پرداخت. گفته مي‌شود مسائل منطقه‌اي، تنش جديد تهران و رياض و اجرايي شدن برجام از محورهاي اصلي اين نشست بوده است. در خصوص اين موضوع با عليرضا آيتي، كار‌شناس ارشد مسائل غرب آسيا گفت‌وگويي داشته‌ايم كه مشروح آن در ادامه مي‌آيد.
جان كري در ديدار با وزراي امور خارجه شوراي همكاري خليج فارس به چه ميزان به دنبال متقاعد كردن اعضاي اين شورا براي عدم سنگ‌اندازي در جهت اجراي برجام بود؟
اجراي برجام و عمل به تعهدات از سوي طرفين موضوعي بسيار مهمي است كه ابعاد مختلف حقوقي، سياسي و حتي اخلاقي دارد. رصد تحولات قبل از برجام نشان مي‌دهد حزب دموكرات و شخصيت‌هايي نظير بايدن به دليل نياز حياتي كه به توافق هسته‌اي با ايران داشتند به‌شدت در حال رايزني و تلاش براي متقاعد كردن طرف‌هاي داخلي و خارجي بودند. مراحل و گام‌هاي سختي را دموكرات‌ها طي كردند تا به اين نقطه با ايران رسيدند لذا به اين راحتي اجازه نخواهند داد بازيگراني در داخل امريكا يا خارج مثلا شوراي همكاري به ويژه عربستان بخواهند در مسير اجراي برجام مانع‌تراشي كرده و ايجاد بحران كنند. شما مي‌دانيد كه دموكرات‌ها چگونه به كاخ سفيد رسيدند. آنها از سكوي عراق استفاده كردند تا بوش و دوستانش را ناكام گذاشتند. دموكرات‌ها برنامه خاص و قابل ملاحظه‌اي كه بتواند جمهوريخواهان را به شكست بكشانند، نداشتند. همه تمركز خود را روي عراق گذاشتند و به حدي شكست‌ها و خطاهاي بوش و نومحافظه‌كاران را در عراق پررنگ كردند تا به نتيجه رسيدند و وارد كاخ سفيد شدند. الان هم مي‌بينيم كه جمهوريخواهان از بحث داعش و به دليل عقب‌نشيني امريكا از عراق و خاورميانه در حال اعمال فشار بر دموكرات‌ها براي انتخابات رياست‌جمهوري هستند. هم‌اكنون يكي از مهم‌ترين برگه‌هاي دموكرات‌ها براي انتخابات پيش‌رو پرونده ايران است. دموكرات‌ها آمدند مشكل خود را با ايران حل كردند، كاري ندارند كه منطقه چه مي‌شود و عربستان و عراق و ديگران با ايران چه مي‌كنند فقط براي آنها مهم اين است كه برجام مخدوش نشود چون به آن نياز حياتي دارند لذا به عربستان يا ديگر كشور‌ها اجازه مخدوش كردن برجام را نمي‌دهند. ايران در يك طرف قضيه به تعهداتش در برجام عمل كرده و هيچ بهانه‌اي دست كسي نمي‌دهد، كاخ سفيد هم در تلاش است تا موانع داخلي امريكا و حتي موانعي را كه در منطقه باعث ضربه به برجام مي‌شود، رفع كند. در اين مسير، عربستاني‌ها هم مجبورند توقعات خود را پايين بياورند. آنها قدرت و نفوذ تاثيرگذاري بر امريكايي‌ها را در حد لابي صهيونيستي البته ندارند و به صورت محدود مي‌توانند تاثيراتي بر امريكايي‌ها بگذارند ولي نيك مي‌دانند در قضاياي راهبردي و حزبي كسي در امريكا به حرف آنان گوش نمي‌دهد. امريكايي‌ها در قضيه ايران هم به اسراييلي‌ها باج ندادند و برخي گزارش‌ها بود كه به اسراييلي‌ها گفته‌اند وزنه پر دردسر ايران را به امريكا واگذار كنند چون اسراييل از پس ايران برنمي‌آيد و صرفا در قضاياي غزه و لبنان دست اسراييلي‌ها را باز گذاشتند. سعودي‌ها دست پرورده همان مكاتب امريكايي هستند و به‌خوبي روند سياستگذاري در امريكا را مي‌شناسند. با اين حال آنها رايزني‌هايي را با لابي‌هاي صهيونيستي و جمهوريخواهان تندرو انجام داده‌اند تا برجام را برهم بزنند ولي موفق نشده و قطعا تا دموكرات‌ها در كاخ سفيد هستند به جايي نخواهند رسيد. بايد ديد در انتخابات آتي امريكا جمهوريخواهان به قدرت مي‌رسند يا دموكرات‌ها.
آيا امريكا مي‌توان كشورهاي عربي را راضي كند تا تنش‌هاي‌شان را با ايران كاهش دهند يا حداقل افزايش ندهند؟
امريكا مبناي كارش در منطقه عدم مداخله مستقيم و عدم ورود به ميدان با هزينه‌هاي سنگين و غيرقابل كنترل است. رقابت‌ها و منازعات منطقه‌اي و تنش‌هاي مذهبي و قومي در منطقه به نفع امريكا و اسراييل است تا حدي كه از كنترل خارج نشود. چون منطقه ما يك منطقه بين‌المللي است و اگر كاملا بي‌ثبات شود منافع قدرت‌هاي دنيا را به خطر مي‌اندازد. شما ببينيد تنگه هرمز يا باب‌المندب تاثيرات ژئواستراتژيك و ژئواكونومي در دنيا دارند لذا امريكا در مقابل ايران در خليج فارس با احترام و خضوع برخورد مي‌كند و خطوط قرمز ما را رعايت مي‌كند. انگليسي‌ها هم در جنگ يمن مشاركت فعال دارند تا اجازه ندهند باب‌المندب از كنترل هم‌پيمانان‌شان در منطقه خارج شود. معتقدم امريكايي‌ها براي مانورهاي عربستاني‌ها و برخي كشور‌ها در منطقه در قبال ايران سقف مي‌گذارند. روزهاي گذشته اخباري منتشر شد كه امريكايي‌ها به عربستاني‌ها هشدار داده‌اند كه اگر سلاح هسته‌اي از پاكستان بخرند بايد منتظر عواقب خطرناك آن باشند. اين نشان مي‌دهد عربستاني‌ها و هم‌پيمانان امريكا در منطقه اختياري از خود ندارند و در يك محدوده مشخص شده از سوي امريكا بايد بازي كنند. امريكا در مقطع كنوني نمي‌خواهد تنش‌هاي ما با عرب‌ها رفع شود چون اتحاد منطقه‌اي نتيجه‌اش ضربه فني شدن اسراييل و امريكاست. اين اتحاد البته به راحتي شكل نمي‌گيرد ولي اگر شكل بگيرد براي قدرت‌هاي بيرون منطقه دردسرساز مي‌شود. شما به كشورهاي عربي منطقه، ايران و عراق و يمن را اضافه كنيد حتما سمت و سوي تحولات به نفع امريكا و انگليس و اسراييل نخواهد بود. لذا الان توقع نداشته باشيم كه امريكا به عربستان بگويد تنش‌هايش را با ايران كاهش دهد. ولي در بحث داعش اگر تهديدات داعش سير صعودي به خود بگيرد و منافع غرب را به خطر بيندازد آنگاه امريكا از عربستان خواهد خواست كه انرژي منطقه را با اين تنش‌ها هدر نداده و كل منطقه بايد بر مبارزه با داعش متمركز شود. سوال اين است كه آيا امريكا الان اين موضوع را درخواست مي‌كند؟ من معتقدم هنوز داعش به درجه‌اي خطرناك براي عربستان و امريكا نرسيده است كه امريكا گزينه تنش‌زدايي بين ايران و عربستان را دنبال كند و دو كشور را بر داعش متمركز كند. الان داعش توسط حشدالشعبي عراق و نيروهاي مقاومت در سوريه تحت فشار شديد قرار دارد. روسيه هم به معادلات اضافه شده است و لذا داعش در وضعيت خروج به سمت سرت ليبي قرار دارد.
كشورهاي عربي ترس از عدم كنار گذاشته شدن از سوي امريكا با اجراي برجام دارند. امريكا چگونه مي‌خواهد به كشورهاي عربي اطمينان‌دهي كند؟
منظور از كشورهاي عربي چيست؟ من همه نگراني‌ها را در عربستان مي‌بينم. كويت و قطر و امارات به هيچ‌وجه حاضر نيستند در مسيري كه عربستان در رابطه با ايران مي‌رود هم‌سويي راهبردي داشته باشند. عربستان روابطش را با ايران قطع كرد ولي كويت و قطر صرفا بيانيه محكوميت حمله به سفارت سعودي را صادر كردند و امارات سطح روابط خود را با ايران به كاردار كاهش داد كه البته معتقدم روابط اقتصادي و سياسي در همان مسير قبلي حركت خواهد كرد و تغييري را شاهد نخواهيم بود. چون روابط ما با كشورهاي عربي هيچگاه مطلوب نبوده، صرفا در حد متوسط و عدم ايجاد تنش دنبال شده است. كار با كويت و قطر و امارات مثل قبل پيش مي‌رود و عربستان تنها شده است. صدور بيانيه و قطعنامه هم صرفا اقدامات فرمايشي و نمايشي و شكلي است و در ميدان معادلات را براي عربستان تغيير نمي‌دهد. عمان هم كه متفاوت‌ترين كشور منطقه است كه كارش را با ايران بدون توجه به فشارهاي عربستان ادامه داده و عربستان هم از دست اين كشور خشمگين است. صرفا عربستان به واسطه احساس رقابت با ايران نگران است كه جايگاه استراتژيكي‌اش نزد غرب از بين برود كه البته من معتقدم اين جايگاه تكان‌هايي خورده است. البته فروش سلاح و پول و نفت عربستان براي غرب و امريكا بسيار مهم است و من شنيده‌ام امريكايي‌ها گفته‌اند امنيت و حيات خاندان سعودي را بايد تامين كرد حتي اگر درياي خون در عربستان به راه بيفتد. لذا عربستان كماكان براي غرب مهم است ولي تحولات جديد در منطقه و خيزش‌هاي مردمي جايگاه عربستان به عنوان حامي تروريسم تكفيري و يك عامل بي‌ثبات‌ساز در منطقه و ناقض حقوق‌بشر در يمن و بحرين مخدوش شده است كه اين آبروي امريكا و انگليس را در غرب مي‌برد. به هر حال اوباما و غرب كه دم از دموكراسي و حقوق بشر مي‌زنند با يك كشوري هم‌پيمان هستند كه به‌راحتي يك عالم شيعه دموكراسي‌خواه و مسالمت‌جو را اعدام مي‌كند. اين به نفع پرستيژ غرب نيست. عربستان با اقدامات خود در عراق و سوريه و يمن و نقض حقوق‌بشر و افزايش تنش با ايران مسيري را مي‌رود كه ممكن است منافع امريكا را به خطر بيندازد. از اين زاويه امريكا از قبل از برجام و در زمان پسابرجام تلاش خواهد كرد كه اين كشور را راضي نگه دارد كه توافق با ايران از حساب سعودي نخواهد بود. ولي من معتقدم عربستاني‌ها با توجه به ظرفيت‌هاي بالاي تمدني و انساني ايران، خطر توافق هسته‌اي و اجراي برجام را قلبا و به صورت عميق درك كرده‌اند. نه اينكه ايران بخواهد اقدام تنش‌آميزي را با عربستان در دوران پسابرجام دنبال كند بلكه فضا به گونه‌اي خواهد شد كه ايران به تدريج داراي قدرت و نفوذ مي‌شود و اين براي عربستان در منطقه قابل تحمل نيست. ايران بار‌ها به عربستاني‌ها پيام و هشدار داده كه دوران پسابرجام دوراني خواهد بود كه ايران با همسايگان بهترين روابط را برقرار خواهد ساخت ولي عربستان اين را نمي‌پذيرد و قبول نمي‌كند. اين مشكل ايران نيست. اين به نوع برداشت و تحليل‌هاي غلط سعودي برمي‌گردد كه نمي‌توانند ذهن خود را به روز كنند و تحولات جديد را در منطقه و در رابطه با ايران درك كنند. عربستان نمي‌تواند مثل 30 سال گذشته كه صدام را در مقابل ايران حمايت كرد، از تحريم‌هاي بين‌المللي عليه ايران جانبداري كند و آشكارا و پنهان همه‌گونه توطئه‌اي را عليه ايران جهت‌دهي كرد، رفتار كند. عربستان با ايراني مواجه است كه با توهم و تصور نمي‌تواند با آن رفتار كند. عربستان با ميداني از مشكلات مواجه شده كه يكي از آنها قدرت عظيم تمدني ايران است. اين قدرت مسالمت‌آميز بوده و قصد تجاوز به همسايگان را ندارد. ما از اول به دنبال وحدت امت بوديم و تلاش ايران اين بوده است كه ظرفيت‌هاي عربستان در خدمت امت قرار گيرد. عربستان اين را نمي‌خواهد و با تنش‌زا كردن منطقه به دنبال تخريب روندهاي جديد در رابطه با ايران است ولي موفق نخواهد شد.
فرمانده نيروي هوايي بحرين چندي پيش از ساخت يك سامانه دفاع موشكي مشترك ميان اعضاي شوراي همكاري خليج‌فارس خبر داده بود. واكنش امريكا به اين اقدام چيست؟
اقدامات نظامي در منطقه از جانب شوراي همكاري خليج فارس همگي تحت چتر نظامي غرب و امريكا خواهد بود. اين كشور‌ها قادر نيستند خارج از چارچوب امريكا و غرب در منطقه حركت‌هاي نظامي داشته باشند لذا هرگونه اظهارنظر و حركت‌هاي ميداني نظامي و مانور‌ها و ايجاد تاسيسات نظامي را بايد در چارچوب نظارت و كنترل امريكايي‌ها تحليل كرد. اينك بحريني‌ها در داخل با مشكلات زيادي مواجه هستند و كماكان اعتراضات در اين كشور تداوم دارد. اين‌گونه اظهارنظرها هم بيشتر براي احياي پرستيژ از دست رفته حكومت بحرين است.
جان كري در نشست خبري مشترك با عادل الجبير گفته است كه امريكا نسبت به رفتارهاي منطقه‌اي ايران مشكوك است. آيا اين سخن به معناي سختگيري‌ها و اعمال تحريم‌هايي در اين باره عليه ايران خواهد بود؟
امريكايي‌ها حرف جديدي نزده‌اند. ما هم به آنها مشكوك هستيم و هيچ اطميناني نداريم. مقام معظم رهبري هم قبلا در اين خصوص فرموده‌اند. امريكايي‌ها قطعا با ما دشمني خواهند كرد و يكي از نمونه‌هاي دشمني آنها هم حمايت از عربستان و جانبداري آنان از تروريسم در عراق و سوريه است. امريكايي‌ها در چارچوب برجام نمي‌توانند عمل نكنند چون حيثيت خودشان برباد مي‌رود ولي دست‌شان باز است كه در زمينه‌هاي مختلف ديگر كه بهانه هم زياد دارند از جمله حقوق بشر و مسائل موشكي و غيره تحريم‌هاي ايران را دنبال كنند. مهم اين است كه ايران در داخل قوي و منسجم عمل كرده و در چارچوب اقتصاد مقاومتي حركت كند. اگر داخل را بتوان مستحكم كرد آنگاه تحريم‌هاي جديد امريكا در هر قالبي قابل مهار خواهد بود. البته اين را هم بايد توجه داشته باشيم اين مصاحبه در كنار عادل الجبير وزير خارجه كشوري بوده كه به‌شدت آسيب‌پذير شده و از برجام عصباني است و به همين خاطر جان كري بايد براي ايجاد آرامش سعودي‌ها چنين حملاتي را عليه ايران داشته باشد. هم كري و هم الجبير مي‌دانند كه امريكا اگر خارج از چارچوب برجام عمل كند، ظرفيت‌هاي ايران به حدي است كه منافع امريكا را به خطر مي‌اندازد. همه مي‌دانيم كه بار‌ها و بار‌ها اوباما براي رهبر معظم انقلاب پيام فرستاد تا از مشكلات خاورميانه‌اي كه دارند رهايي پيدا كنند. آنها به برجام بيش از ما نياز دارند.